نقش کنترل اطلاعاتی در پیشبرد اهداف اطلاعاتی از منظر فقه اسلامی

مقدمه

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «مَا یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» آدمی هیچ سخنی را به لفظ در نمی‌آورد مگر اینکه مراقبی آماده نزد او آن را ضبط می‌کند. (قرآن کریم، سوره ق: آیه18). کسب خبر و دقت در مسائل امنیتی- حفاظتی و حفظ حیثیت، آبرو و اسرار اشخاص، از جمله مسائل مهم و ضروری در حکومت اسلامی است. از این‌رو ضرورت کنترل اطلاعاتی در نظام اسلامی مبتنی بر جهان‌بینی اسلامی و مشتمل بر نظام اعتقادات، ارزش‌ها، اخلاقیات و رفتارها بوده و منبعث از وحی، جهت دهنده و محتوابخش سازمان‌ها و نهادهای اطلاعاتی و امنیتی می‌باشد. هدف اصلی این پژوهش «بررسی نقش کنترل اطلاعاتی در پیشبرد اهداف اطلاعاتی از منظر فقه اسلامی» بوده و درصدد هستیم به این سئوال «نقش کنترل اطلاعاتی در پیشبرد اهداف اطلاعاتی از منظر فقه اسلامی چیست؟» پاسخ دهیم.
برای بالندگی و اقتدار اسلام، عزّت و اقتدار دین، دفاع از ملّت و دولت و مرزهای کشور اسلامی در برابر تجاوز دشمنان و هجوم بیگانگان، برقراری امنیت داخلی، جلوگیری از شورش و آشوب بغات، محاربان و توطئه‌گران داخلی، پاسداری از اندیشه و آرمانی که دولت و جامعه بر پایه آن قوام یافته و استوار گشته است کنترل اطلاعاتی برابر با ضوابط شرع مقدس اسلام برای تأمین این اهداف مقدس، مهم‌ترین مسئله در حکومت اسلامی است. از این‌رو یک سلسله مشکلات و تنگناها در ابتداء به این مسئله ختم می‌گردد، که مشکلات و چالش‌های فراروی مبانی نظری کنترل اطلاعاتی در نظام اسلامی چیست؟ بنابراین، ماهیت و چیستی کنترل اطلاعاتی را ضروری می‌نماید. لذا مسأله اصلی این پژوهش، چگونگی و چیستی کنترل اطلاعاتی است که بتواند در پیشبرد اهداف اطلاعاتی از منظر فقه اسلامی مؤثر باشد تا عزت و اقتدار اسلام ناب و راه‌های آسایش و امنیت ملت را فراهم نماید.
رسالت جمهوری اسلامی این است که زمینه‌های اعتقادی نهضت را عینیت بخشد و شرایطی را به وجود آورد که در آن انسان با ارزش‌های والا و جهان شمول اسلامی پرورش یابد. از این‌رو برای تأمین این هدف والا، حفظ این موجود مقدس (جمهوری اسلامی ایران) و پاسداری از مواضع فکری و جهان‌بینی اصیل اسلامی آن، ضرورت کنترل اطلاعاتی جهت اطمینان از صحت عملکرد کلیه دستگاه‌ها و نهادهای سیاسی- اجتماعی نظام، برای جلوگیری از انحراف و کج‌روی آنان از مواضع فکری اسلام ناب و همچنین جلوگیری از گزند، تهدید و آسیب بدخواهان و دشمنان اسلام، به جمهوری اسلامی ایران خواهد بود. این پژوهش از آن جهت مهم خواهد بود که در نظر دارد به نقش کنترل اطلاعاتی در پیشبرد اهداف اطلاعاتی از منظر فقه اسلامی بپردازد. کنترل اطلاعاتی طبق شرع مقدس اسلام ضمن استحکام بخشی به نظام اسلامی موجب بالندگی و اقتدار اسلام، استقرار نظم و امنیت و تأمین آسایش عمومی، فردی و پاسداری از دستاوردهای انقلاب اسلامی در چهارچوب شرع مقدس و قانون اساسی در قلمرو کشور جمهوری اسلامی ایران خواهد شد.
هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی نقش کنترل اطلاعاتی در پیشبرد اهداف اطلاعاتی از منظر فقه اسلامی است و در همین راستا سئوال اصلی عبارت است این که نقش کنترل اطلاعاتی در پیشبرد اهداف اطلاعاتی از منظر فقه اسلامی چیست؟
پژوهش حاضر به لحاظ روش؛ توصیفی- تحلیلی و نوع آن کاربردی است. تحقیق کاربردی تلاشی برای پاسخ دادن به یک معضل و مشکل عملی است که در دنیای واقعی وجود دارد. (خاکی، 1383: 94). ابزار جمع‌آوری اطلاعات در این تحقیق شامل ترکیبی از روش اسنادی- کتابخانه‌ای و پویش اینترنتی بوده و عمده مطالب از طریق ابزار مصاحبه با افراد صاحب‌نظر و خبرگان اطلاعاتی و امنیتی که دارای دانش، تجربه و مهارت لازم در حوزه موضوعات کنترل و مراقبت امنیتی هستند تحصیل گردیده است. سئوال‌ها به صورت باز از مصاحبه شونده‌ها پرسیده شده و اطلاعاتی که از طریق مصاحبه جمع‌آوری شده، روایی محتوایی آن توسط خبرگان حوزه امنیتی مورد تأیید واقع شده و پایایی آن ارزیابی خبرگان است. جامعه آماری از بین افراد صاحب نظر در ارایه مدل بوده که تعداد 8 نفر از کسانی که در حوزه موضوعات اطلاعاتی خبره هستند انتخاب شده که انتخاب این افراد به شیوه متخصصین در دسترس بوده است. مصاحبه‌هایی که با متخصصان انجام گرفته نقطه نظرات آن‌ها در ارایه مدل و هم‌چنین در بخش نتیجه‌گیری و پیشنهادات لحاظ شده است.

چارچوب مفهومی

1. کنترل اطلاعاتی

کنترل اطلاعاتی عبارت است از اقدام‌های امنیتی که شامل سیاست‌ها و فرآیندها، تجهیزات امنیت فیزیکی و سیستم‌های حفاظتی کارکنان و فعالیتی منظم که ضمن آن نتایج مورد انتظار در قالب استانداردهای انجام عملیات معین می‌شوند، سیستم دریافت اطلاعات طراحی می‌گردد، عملیات پیش بینی شده و انجام شده با هم مقایسه می‌گردند، اختلاف و انحرافات مشاهده شده، ارزیابی و میزان اهمیت آن‌ها مشخص می‌شوند و سرانجام اصلاحات لازم برای تحقق هدف‎ها و تأمین مأموریت‌های سازمان اطلاعاتی صورت می‌پذیرد. (مصاحبه، ولی: 1394/6/4).

2. هدف اطلاعاتی

هدف بیان کلی و سنج‌پذیر مقاصدی است که حوزه‌های کلان فعالیت سازمان را برای تحقق رسالت و چشم‌انداز آن تعقیب می‌نماید. (حسن بیگی، 221: 1390). هدف اطلاعاتی نتیجه نهایی فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده سازمان اطلاعاتی است که مشخص می‌کند سازمان چه چیزی را در چه زمانی بایستی انجام دهد. هدف اطلاعاتی نتیجه عملیات سازمان است که مقصود از برنامه‌ریزی، دستیابی به آن است. (مصاحبه، احمرلویی، 1394/6/16).

3. فقه اسلامی

اصول فقه عبارت است از مجموع قواعدی که به منظور استنباط احکام شرعی و فرعی، تمهید و تنظیم یافته است و یا به تعبیر دیگر، علمی است که در آن از قواعدی بحث می‌شود که نتیجه آن در طرق استنباط حکم شرعی واقع می‌شود. (مختاری، 1390: 23).

چارچوب نظری

1. کنترل اطلاعاتی

چیستی و چگونگی کنترل اطلاعاتی:

کنترل، علمی است که در مورد چگونگی تسلط بر پدیده‌ها و بدست آوردن نتیجه دلخواه از پروسه موردنظر بحث می‌کند. کنترل‌های اطلاعاتی به گونه‌ای بایست اعمال گردند که قادر باشند احتمال آسیب‌پذیری‌های مورد استفاده در تهدید را محاسبه و توجه‌های لازم را به مسئولین امنیتی ارایه نمایند. کنترل‌ها به دو دسته پیشگیرانه و شناساگر تقسیم می‌شود. کنترل‌های پیشگیرانه، کنترل‌هایی هستند که به منظور پیشگیری از وقوع خطا، غفلت و یا عمل منفی طراحی شده‌اند. این کنترل‌ها مانع از تلاش برای تخطی از سیاست‌های امنیتی گشته و شامل کنترل‌های نهایی مانند اجرای قانون کنترل دسترسی، پنهان‌سازی و تأیید هویت و ماهیت افراد می‌شود. کنترل‌های شناساگر، کنترل‌هایی هستند که به منظور شناسایی یا نمایش خطای اتفاق افتاده به کار بسته می‌شوند. این کنترل‌ها در مورد تخطی یا تلاش در جهت تخطی از سیاست‌های امنیتی هشدار می‌دهند و شامل کنترل‌هایی مانند سیستم‌های تشخیص نفوذ، براندازی، جاسوسی و اقدام‌های خراب‌کارانه می‌شود. نخستین گام کنترل، کاهش از طریق یک فرآیند بازدارنده است که به حذف و خنثی سازی تهدیدات و کاهش آسیب‌پذیری‌ها می‌پردازد. در طراحی اقدام‌های کنترلی باید عوامل فرهنگی، امنیت فردی و اجتماعی، سرمایه‌های قانون و مقررات، احکام شرعی و دینی، قابلیت اطمینان اطلاعات، تأثیرات عملی اقدام کنترلی در نظر گرفته شود. در کنترل اطلاعاتی برای مقابله با تهدیدات، با شناخت کامل تهدید نسبت به زوایای تهدید، زمینه تهدید، نوع تهدید، هدف تهدید، ابزار تهدید، زمان، انگیزه و منابع مورد نیاز برای مقابله با تهدید را مشخص کرده و خروجی‌های لازم در مورد منابع مورد نیاز و اشراف کامل به آن (نیازمندی‌ها) از قبیل اطلاعات، برنامه، زمان، امکانات و تجهیزات (سخت افزار و نرم افزار)، نیروی انسانی و همچنین وقوف به تغییرات دائم و ساختار پویای تیم‌های نرم‌افزاری را برای مقابله با آن مشخص نموده و بازخورد انجام فرآیندها را دریافت و مدیریت می‌کنیم. (مصاحبه، سخایی: 1394/6/5).

استانداردهای کنترل اطلاعاتی

بدون استاندارد نمی‌توان یک فعالیت را مدیریت نمود. امنیت یکی از این فعالیت‌هایست. استانداردهای امنیتی کمک می‌کند تا میزان امنیت خود را تعریف کنیم. استانداردها می‌توانند ریسک را براساس شکست یا موفقیت قسمت‌های امنیتی شناسایی کرده و برای مشکلات امنیتی و تمرکز استانداردهای امنیتی بر نتایج تصمیمات امنیتی مانند کاهش حملات تروریستی پس از به کارگیری و اعمال اقدام‌های حفاظت اطلاعاتی (امنیتی)، راه‌حل اتخاذ نمود.
استانداردها به متخصصان امنیتی در پاسخ به سئوالات اساسی زیر یاری می‌رساند:
* کدامیک از منابع حیاتی کشور نیاز به حفاظت بیشتر دارد؟
* آیا دارایی‌های ملی حفاظت شده‌اند؟
* آیا می‌توان برنامه حفاظت از منابع ملی و کنترل آن را بهبود بخشید؟
* چه منابعی باید به امنیت اختصاص داده شود؟
* آیا افشای اسناد طبقه بندی شده را کاهش داده‌ایم؟
* آیا امنیت ملی و عمومی را بهبود و ارتقاء بخشیده‌ایم؟
استانداردهای کنترل اطلاعاتی، اطلاعات مهمی پیرامون کم و کیف و چگونگی کنترل اطلاعاتی بیان نموده و تصمیم‌گیری‌های امنیتی را پیش می‌برد. استانداردهای مربوط به قسمت‌های کنترلی، مانند نیروهای حفاظتی یا سامانه کنترل دسترسی افراد می‌تواند در درک اثربخشی نامه‌های کنترل متخصصان امنیتی یک ابزار مفید باشد. استانداردهای کنترل اطلاعاتی باعث تسهیل در تصمیم‌گیری و بهبود عملکرد و پاسخ‌گویی از طریق جمع‌آوری، تحلیل و گزارش درباره اطلاعات، عملکردگرایی مرتبط طراحی شده است. به بیان ساده‌تر، استاندارد کنترل اطلاعاتی ابزاری است که برای اندازه‌گیری وضعیت امنیتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اغلب دستیابی به مبنایی برای کنترل اطلاعاتی (امنیتی) کار دشواری است. ولی رویدادها و وقایع امنیتی رخ داده و مجرمین امنیتی معرفی شده به دادگاه‌ها مبنایی برای ارزیابی امنیت و لزوم کنترل اطلاعاتی محسوب می‌شود.
استانداردهای کنترلی باید به هنگام، مرتبط، ویژه، قابل اجرا و عمل‌پذیر باشد. استانداردهای خوب را زمانی می‌توان به دست آورد که متخصصان امنیتی در دستیابی به استانداردهای به موقع تلاش نمایند. استانداردها دارای تاریخ مصرف هستند. داده‌های مربوط به گذشته یکی از بهترین نشانگرهای آینده‌اند، اما هر آنچه این داده‌ها قدیمی‌تر باشند اهمیت آن کمتر است. از استانداردی که قادر نیست اطلاعاتی ارائه کند باید اجتناب کرد. یک استاندارد اطلاعاتی باید قادر باشد یک متغیر خاص را ارزیابی نماید. استاندارد چیزی را اندازه‌گیری می‌کند که قابل اندازه‌گیری باشد. متغیری را ارزیابی می‌کند که بتوان براساس آن فعالیتی را انجام داد. از این‌رو، به منظور توسعه سامانه استاندارد کنترل اطلاعاتی، متخصصان امنیتی می‌توانند هفت گام زیر را برای کاربرد استانداردهای خود به کار برده و آن را تغییر دهند.
گام نخست، اهداف سامانه استاندارد تعریف شود.
گام دوم، تصمیم‌گیری در مورد این که چه استانداردهایی می‌خواهیم تولید کنیم.
گام سوم، راهبردهای خود را برای ایجاد استاندارد، توسعه دهید.
گام چهارم، معیارهای خود را ایجاد نماید.
گام پنجم، سامانه گزارش‌دهی استاندارد ایجاد شود.
گام ششم، طرح فعالیت خود را (عملیات) ایجاد نموده و به کار ببندید.
گام هفتم، دوره بازبینی رسمی سامانه را ایجاد نمایند (باز خوردگیری و بهبود مستمر). (اقتباس از مدیریت راهبردی امنیت، اچ ولانی، کریم: 1394).

شناسایی سرمایه‌های کنترلی

تمام برنامه‌های امنیتی، فارغ از پیچیدگی یا کاربرد آن‌ها در نظام اجتماعی به منظور حفاظت از سرمایه‌ها (منافع ملی) طراحی می‌شوند و به طورکلی سرمایه هر چیز دارای ارزش است. بدون شناسایی سرمایه‌ها، شیوه‌های امنیتی اغلب به طور تصادفی انتخاب و به کار گرفته می‌شوند که در این صورت نظام کنترلی سیستم‌های اطلاعاتی بی‌اثر، یا کم اثر خواهد بود. مفهوم سرمایه در این عنوان شامل مردم، دارایی‌های نظام، اطلاعات و سرمایه‌های حیاتی بوده و به تعبیر دقیق‌تر، هر سرمایه‌ای که توسط حریف برای آسیب‌رسانی، از بین بردن یا سرقت انتخاب شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد، جزو سرمایه‌های ما قلمداد می‌شوند و پیامدی که ناشی از میزان زیانی که حمله یک حریف می‌تواند بر سرمایه داشته باشد. تأثیر این زیان می‌تواند جانی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و یا حتی عملیاتی باشند. با این وجود در صورت امکان، پیامدها باید برحسب موارد مالی بیان شود و گام‌های زیر برای شناسایی دقیق سرمایه‌های کنترلی برداشته شود.

تحلیل هزینه- فایده:

به ارزیابی اطلاق می‌شود که در طی فاز انتخاب اقدام‌های متقابل، هزینه‎ها و فایده هر یک از گزینه‌های شیوه‌های امنیتی در نظر گرفته می‌شود.

اقدام‌های متقابل:

نخستین هدف اقدام متقابل، تقلیل خطر از طریق یک فرآیند پیشگیرانه است که تهدیدات را حذف یا خنثی ساخته و آسیب‌پذیری‌ها را کاهش می‌دهد.

تحلیل جرایم امنیتی:

بررسی منطقی جرایمی که از سد اقدام‌های پیشگیرانه عبور کرده‌اند؛ شامل میزان تکرار جرایم امنیتی، جزئیات زمانی حوادث (زمان و روز)، خطرات تهدید کننده منافع ملی و عمومی، علاوه بر آن نیز به کار بستن استانداردهای امنیتی اصلاح شده و اقدام‌های پیشگیرانه که در صورت تحلیل منطقی و کنترل نمودن می‌تواند شاه کلید معماهای غیرقابل حل جرایم باشد.

قابلیت حریف:

توانایی حریف در دستیابی، آسیب‌رسانی یا از بین بردن یک سرمایه می‌باشد.

بازدارندگی:

راهبرد امنیتی طراحی شده به منظور دل سرد کردن حریف از طریق افزایش خطرات برای او می‌باشد.

شناسایی:

راهبرد امنیتی طراحی شده به منظور ارزیابی تهدید و هشیارسازی کارکنان امنیتی نسبت به حضور حریف می‌باشد. فعال نمودن منابع شبکه خبری نمونه‌ای از اقدام‌های شناسایی به شمار می‌رود.

تأخیر:

راهبردهای امنیتی طراحی شده به منظور کاهش سرعت پیشرفت حریفان به درون یا بیرون از سرمایه‌های حیاتی. تورهای اطلاعاتی، نمونه‌ای از اقدام‌های تأخیری است.

اضطرار:

هر اتفاق یا ترکیبی از اتفاقات که امکان تأثیرگذاری منفی بر منافع ملی یا اجزای آن را برای یک دوره زمانی داشته باشد و برای برگشت به حالت عادی نیازمند پاسخ آنی و عکس‌العمل باشد.

زیرساخت:

سرمایه‌های مورد نیاز سامانه‌های اطلاعاتی به منظور اجرای عملکردهای ضروری و عملیات‌های دارای نتایج حیاتی.

مدیریت پروژه:

طراحی و اجرای تمام ابعاد پروژه امنیتی و به کارگیری مهارت، دانش، شیوه‌های دستیابی به اهداف پروژه، مقاصد و الزامات زمانی با نظر گرفتن محدودیت‌های بودجه‌ای و سطح بالایی از کیفیت.

ارزیابی کیفی:

ارزیابی خطر به صورت سناریو محور ذاتاً به صورت کیفی انجام می‌شود. هشدار ملی ترور، نمونه‌ای از یک ارزیابی خطر به صورت کیفی است.

ارزیابی خطر:

فرآیند شناسایی و تعیین اولویت خطرات، ارزیابی خطر مبنای اولویت‌بندی خطر است. به منظور اعمال اقدام‌های کنترلی و مقابله‌ای به صورت مؤثر است.

مدیریت خطر:

فرایندی است که مدیریت تهدیدات، آسیب‌پذیری‌ها و خطرات در سازمان اطلاعاتی دنبال می‌شود. در این مرحله اتخاذ اقدام‌ها امنیتی برای کاهش خطرات مشخص و به کار بستن و کنترل اقدام‌های انتخابی در جهت حصول اطمینان از این که اقدام‌ها در کاهش خطر، تا سطح قابل قبولی اثرگذار است.

مطالعه و بررسی امنیتی:

فرایند حقیقت‌یابی است که به وسیله آن تیم ارزیاب داده‌ها از قبیل فرد، ماهیت، نحوه، زمان، مکان و همچنین دلیل عملیات و امکانات موجود را در سازمان اطلاعاتی- امنیتی جمع‌بندی و تحلیل می‌نماید. هدف از مطالعه و بررسی امنیتی، شناسایی و اندازه‌گیری آسیب‌پذیری‌هایی است که روی منافع خاص اثر دارد.

ارزیابی آسیب‌پذیری:

تجزیه و تحلیل ضعف‌های امنیتی و فرصت‌هایی که برای متخاصمان وجود دارد، گفته می‌شود. (اقتباس از مدیریت راهبردی امنیت، اچ ولایی: 1394).
با توجه به نکات فوق، این نتیجه حاصل می‌شود که برای اقدام کنترلی مؤثر آنچه که بیشترین اهمیت را برای کنترل و مراقبت دارد، در ابتدا سرمایه‌های حیاتی است. بنابراین شناسایی و اولویت‌بندی سرمایه‌ها این فرصت را برای سازمان‌های اطلاعاتی- امنیتی فراهم می‌آورد تا از حیاتی‌ترین سرمایه‌های نظام بدون اغماض برای تولید امنیت پایدار اقدام‌های کنترلی و مراقبتی خود را به نحو درست و شایسته انجام دهند.

ابزارها و شیوه‌های کنترل اطلاعاتی

هنگام به کارگیری شیوه‌های کنترلی برای کاهش و یا خنثی سازی تهدیدات در نظام اسلامی، سازمان‌های اطلاعاتی- امنیتی کشور باید انواع مختلف ابزارها و یا ترکیب آنها با رعایت ضوابط شرعی و قانون جمهوری اسلامی ایران برای حداکثرسازی اثربخشی کنترل اطلاعاتی مدنظر قرار دهند. چرا که در جهان‌بینی اسلامی و دین مبین اسلام، اصل بر برائت است تا برخورد قهرآمیز و تجسس، ورود به حریم خصوصی و زندگی افراد، بدون وجود استنادهای قانونی و رعایت موازین شرعی ممنوع است. (1) هدف از به کارگیری ابزار کنترلی پیشگیری از تهدیدات، آسیب‌پذیری‌ها و وقوع جرائم است و بایستی در فرآیند کنترلی پیش‌بینی، پیشگیری، شناسایی و درک صحیح خطر (تهدیدات و آسیب‌پذیری‌ها) و آغاز برخی از اعمال در جهت خنثی سازی و برطرف کردن یا کاهش آن مدنظر قرار گیرد. در این رابطه، عقل حکم می‌کند ابتداء بیشترین خطرات و آسیب‌پذیری‌ها در اولویت اقدام و استفاده از ابزار کنترلی مورد توجه قرار گیرند. نوع استفاده از ابزار بایستی به گونه‌ای باشد که قادر باشد با کمترین هزینه تهدیدات و آسیب‌پذیری‌ها را به صورت هوشمند کاهش دهد. مرز بین استفاده از ابزار کنترلی و حدود شرعی، امنیت نظام است. چرا که امنیت نظام اسلامی، به عنوان یک عنصر حیاتی توسط سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی باید دیده شود و تمام شیوه‌های حفاظت اطلاعاتی مورد استفاده در محافظت از نظام باید مشخص و طرح‌های امنیتی، خط مشی‌ها، فرآیندها، کارکردها، اقدام‌ها و راهبردهای ایجاد محیط امن در پیشگیری، ملاکی برای نوع و ترکیب استفاده از ابزارهای کنترلی می‌باشد. از این‌رو شناخت و طبقه‌بندی تهدید (قصد، توانمندی و انگیزه دشمن) و آسیب، مشخص نمودن نوع و اهمیت سرمایه‌های نظام، نوع اقدام‌های احتمالی دشمنان نیز ملاکی برای انتخاب و نوع ابزار می‌باشد.
به طورکلی ابزارهای کنترل اطلاعاتی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم نمود.
1- عوامل انسانی و فیزیکی؛
2- ابزارهای فنی شامل دستگاه‌های شنود، دوربین‌های مدار بسته و...؛
شیوه‌های کنترل اطلاعاتی عبارتند از:
1- جمع‌آوری پنهان با بهره‌گیری از منابع انسانی؛
2- جمع‌آوری آشکار؛
3- جمع‌آوری فنی و به کارگیری ابزارهای فنی اطلاعاتی شامل دستگاه‌های شنود، تجهیز و...؛
4- برگزاری کلاس‌های آگاه سازی و توجیه حفاظت اطلاعاتی (تخصصی و عام حفاظتی)؛
5- استعلام از مراجع ذی‌صلاح (اطلاعاتی، انتظامی و قضایی). (مصاحبه، عباسی: 1394/6/3).

هدف اطلاعاتی

کار ویژه اصلی سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی، صیانت از نظام و مقابله با دشمن و تهدیدات و آسیب‌های پیش‌رو است. در محیط ناپایدار امروز که نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران با تهدیدات بی‌شماری مواجه است سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی که به عنوان حصن حصار، اقتدار ملی نظام، تصمیم‌ساز و پشتیبانی از روند سیاست‌گذاری نظام را به عهده دارند؛ تغییرات در محیط امنیتی، سیاست‌ها، نگرش‌ها، دیدگاه‌ها، ساختارها، نظام‌ها و... عواملی هستند که بر هدف‌گذاری سازمان‌های اطلاعاتی تأثیرگذار بوده و باعث تغییر برنامه‌های آنان می‌گردد. بنابراین، هر هدفی در سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی متضمن یک سری فعالیت مشخصی است که تمامی کوشش‌ها برای رسیدن به آن معطوف می‌شود. از این‌رو، برنامه‌ریزی مبتنی بر این اهداف، چنانچه توانایی و ظرفیت مقابله با تغییرات و تهدیدات پیش‌رو را نداشته باشد محکوم شکست است. هدف‌گذاری جزء لاینفک یک برنامه‌ریزی است. ورودی‌ها، فرایندها و خروجی‌های یک سازمان همگی در راستای رسیدن به اهداف عمل می‌کنند. اهداف سازمانی مناسب منعکس کننده منظور یک سازمان هستند. به عبارت دیگر مستقیماً از مأموریت سازمانی منتج می‌شوند. در برنامه‌ریزی باید اهداف بنیادی یعنی مأموریت، موقعیت کنونی از نظر منابع درونی و قابلیت‌ها و شرایط بیرونی (شناسایی و تحلیل تهدیدات و فرصت‌ها)، اهداف و چشم‌انداز آینده، باورها و ارزش‌ها، انتظارات، شناخت اهداف و راهبردهای سازمان، تجزیه و تحلیل شرایط محیطی، تجزیه و تحلیل منابع و امکانات سازمان، شناخت وضع موجود سازمان، تصمیم گیری در مورد راهبرد مطلوب، اجرای راهبرد مطلوب، کنترل و سنجش راهبرد جدید در عمل باید در نظر گرفته شود. در ضمن باید توجه داشت که، بین هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. برنامه بدون هدف اثربخشی نداشته و هدف بدون برنامه، خیال و رویایی بیش نیست. هدف‌گذاری جزء لاینفک برنامه‌ریزی است و برنامه‌ریزی فرایندی است که چگونگی حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب (هدف) را مشخص می‌نماید. برنامه‌ریزی خود هدف نیست بلکه وسیله و ابزاری برای تحقق اهداف است. بنابراین، در مجموع اهداف نقاطی هستند که سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی در راستای آن هدایت می‌شوند و منعکس کننده مأموریت سازمانی هستند و مدیران اطلاعاتی می‌توانند از آن به عنوان ابزاری برای تصمیم‌گیری و تنظیم دستورالعمل‌هایی برای افزایش کارآیی سازمانی و انجام ارزیابی عملکرد استفاده نمایند. (مصاحبه، احدی: 1394/6/14).

هدف‎گذاری اطلاعاتی

حکومت از دیدگاه اسلام، برخاسته از موضع طبقاتی و سلطه‌گری فردی یا گروهی نیست بلکه تبلور آرمان سیاسی ملتی هم‌کیش و هم‌فکر است که به خود سازمان می‎دهد تا در روند تحول فکری و عقیدتی راه خود را به سوی هدف نهایی (حرکت به سوی الله) بگشاید. بنابراین نظارت دقیق و جدی از ناحیه اسلام شناسان معادل و پرهیزگار و متعهد (فقای عادل) امری محتوم و ضروری است و چون هدف از حکومت، رشد دادن انسان در حرکت به سوی نظام الهی است (والی الله المصیر) تا زمینه بروز و شکوفایی استعدادها به منظور تجلی ابعاد خودگونگی انسان فراهم آید (تخلقوا باخلاق الله) و این جز در گرو مشارکت فعال و گسترده تمامی عناصر اجتماع در روند تحول جامعه نمی‌تواند باشد. از این رو، مهم‌ترین دستاورد و حاصل نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران اجراء و پیاده‌سازی احکام الهی در جامعه و انطباق مجموعه ضوابط و مقررات در دستگاه‌های مختلف از جمله سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی با موازین شرع مقدس اسلام است که این موضوع با صراحت و تأکید در اصل چهارم قانون اساسی پیش‌بینی شده است. پس در این حکومت دینی که در راس آن ولی فقیه جامع‌الشرایط و نایب امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به عنوان حاکم اسلامی است، بایستی فرامین الهی و دینی مبنای فعالیت‌ها و اقدام‌ها قرار گیرد. از این رو، همه چیز برگرفته از آموزه‌ها و قوانین اسلام است و کلیه سازمان‌ها و دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی موظف هستند زیربنای اخلاقی رفتاری خود را برای پیشبرد ماموریت سازمانی شریعت دین اسلام قرار دهند و هر هدف و برنامه‌ای در این سازمان‌ها منطبق بر شریعت دین اسلام تعریف و دنبال می‌شود. پس نتیجه این که، هدف‌گذاری در سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی برابر با آموزه‌های دین و منطبق با ضوابط تعریف شده اسلام صورت می‌گیرد که غایت آن هدف حرکت به سوی الله است. از طرفی هر انچه که موجب تهدید برای امنیت کشور و تضعیف نیروهای خودی و بهره‌برداری و تقویت دشمنان داخلی و خارجی گردد، مانع از تحقق این هدف بوده و تهدید تلقی می‌شود و سازمان های اطلاعاتی و امنیتی موظف به برخورد قاطع بدون اغماض با آن هستند پس محوریت هدف‌گذاری در سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی، تهدیداتی است که امنیت اسلام و نظام اسلامی را به خطر می‌اندازد؛ می‌باشد (مصاحبه، رفعتی: 1394/5/13).

ملاک‌های تعیین هدف اطلاعاتی

در تعیین ملاک‌ها و ویژگی‌های هدف، نویسندگان مختلف ویژگی‌های متعددی را مطرح کرده‌اند از نظر کافمن و هرمن (1991) خلاصه‌ای ویژگی‌های هدف‌ها به شرح زیر است.
باید در برگیرنده مقصدها، آرزوها و جهت‌های کلی سازمان باشد و نه در برگیرنده وسایل، فرآیندها یا منابع باید با زنجیره نتایج آموزشی و اجتماعی مرتبط باشند؛ قابل اندازه‌گیری باشند؛ نتایج حاصل از آن‌ها مشخص باشد.
علاقه‌بند (1382) ملاک‌های زیر را برای تعیین هدف بیان می‌کند. سنجش‌پذیر باشند؛ تحقق‌پذیر باشند؛ باید پذیرفتنی باشند؛ باید هم‌خوانی و توافق داشته باشند. به هزینه‌های از دست رفتن فرصت در تعیین هدف‌ها توجه شود.
هریسون (1987) ویژگی‌های هدف‌های سازمانی را به شرح زیر مطرح می‌کند. مرتبط بودن، عملی بودن، چالشی بودن، قابلیت اندازه‌گیری، قابلیت زمان‌بندی، تعادل، قابلیت دستیابی، مکتوب، جامع، هماهنگ، اولویت‌بندی، زمان‌بندی، منعطف، مقبول، قابلیت انعطاف، به موقع بودن، روزآمدن بودن، اثربخشی هزینه، قابلیت حسابرسی.
در این راستا لاک ولاتم چهار شرط را برای عملکرد موفق هدف مطرح می‌نماید.
1- اهداف باید مشخص باشد.
2- اهداف باید چالش برانگیز باشد.
3- اهداف باید دست یافتنی باشد.
4- افراد باید نسبت به اهداف تعهد داشته باشند.
آن‌ها در تئوری تعیین هدف می‌گویند اهداف چالش‌انگیز و مشخص اما دست یافتنی اغلب می‌توانند انگیزه را افزایش دهند. زیرا چنین اهدافی منجر به افزایش تمرکز، تلاش پایدار می‌شوند. همان‌طور که راهبردها خاص وظایف را برای رسیدن به هدف توسعه می‌دهند، بازخورد پیشرفت در جهت رسیدن به اهداف، توجه، تلاش و پایداری را تقویت می‌کند یا اطلاعاتی را برای اصلاح و تغییر راهبرد در جهت مؤثرتر کردن آن فراهم می‌آورد. شکل زیر تئوری ابعاد هدف‌گذاری را نشان می‌دهد. منبع: تئوری تعیین هدف (لاک و لاتم: 2005)

کارکرد و ویژگی‌های اهداف اطلاعاتی

هدف در برنامه‌ریزی عملیاتی باید مشخص و جزیی، قابل سنجش و واقع‌بینانه باشد؛ اهداف عام و کلی، برای برنامه‌ریزی مفید نخواهد بود و سنجش‌پذیر نیست. (حسن بیگی، 1390: 222). برای مثال: هدف نهایی در نظام اسلامی حفظ اسلام و رشد دادن انسان به سوی نظام الهی است تا زمینه بروز و شکوفایی استعدادها به منظور تجلی ابعاد خودگونگی انسان فراهم آید. این یک هدف عام و کلی است. برای برنامه‌ریزی باید آن را محدود و مشخص ساخت. واضح است تنها با اهداف جزیی شده کار برنامه‌ریزی عملی است در غیر این صورت نمی‌توان این هدف را پیاده‌سازی و اجرایی کرد. از این‌رو در سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی که مسئولیت صیانت از اسلام و نظام اسلامی را به عهده دارند، می‌بایست این هدف کلی را ابتداء در قالب اهداف جزیی متناسب به مأموریتی که مستند به ضوابط قانونی برای آنان تعریف و ابلاغ شده است تدوین کرد و سپس مجموعه برنامه‌هایی را که برای هر یک از اهداف جزیی تنظیم شده است به عنوان برنامه کلی ارایه داد. واقع‌بینانه بودن هدف و امکان عملی شدن آن نیز نکته مهمی است. هدفی در برنامه‌ریزی امکان عملی شدن را خواهد داشت که متناسب با امکانات و مقتضیات سازمان تدوین شده باشد. بنابراین، سازمان‌های اطلاعاتی برای توفیق در رسالتی که به آنان سپرده شده است این اصول را الزاماً بایستی رعایت کنند. در ضمن اهمیت و مزایای هدف‌گذاری این است که به سازمان کمک می‌کند که ارزیابی انجام شود، راهنمایی برای انجام فعالیت‌ها سازمان، شناسایی نتایج مورد انتظار، بهبود عملکرد کارکنان از طریق ایجاد حس عمومی نسبت به هدف‌ها، ایجاد انگیزه برای کسب نتایج مطلوب، ایجاد هم‌افزایی، تعیین الویت‌ها، هماهنگی در امور برای برنامه‌ریزی، سازماندهی، ایجاد انگیزه در کارکنان و کنترل فعالیت‌های سازمان به شیوه‌ای اثربخش عمل می‌نماید. (مصاحبه، حاجی زاده؛ 1394/6/14).
اهداف دارای ویژگی‌هایی به شرح زیر است:
* مشخص بودن؛
* قابلیت اندازه‌گیری؛
* قابل دستیابی؛
* سازگاری با مأموریت و مرتبط با اهداف دیگر سازمانی؛
* هدف باید زمان‌پذیر باشد؛
* واقعی و غیرذهنی بودن؛
* قابلیت کاربردی داشتن؛
* قابل فهم بودن؛
* قابلیت انعطاف‌پذیری؛
* دارای توان ایجاد یکپارچگی؛
* کاربردی و اجرایی؛

نقش کنترل اطلاعاتی در پیشبرد اهداف اطلاعاتی

کارکرد اصلی کنترل اطلاعاتی در مجموع جمع‌آوری، تحلیل و بررسی و ارایه به موقع گزارشات به مراجع مربوطه برای تصمیم‌گیری در زمان مطلوب در جهت برخورد با توطئه‌های دشمنان خارجی و مفاسد داخلی و پیشگیری از انحراف در جامعه از یک سو و از سوی دیگر مبارزه با نفوذ کشورهای بیگانه و جلوگیری از دستیابی به اطلاعات و منابع حیاتی کشور است. (عباسی، 1394: 117). آرمان‌ها و اهداف متعالی در جمهوری اسلامی و حفاظت و صیانت از آن‌ها مستلزم کنترل و مراقبت اطلاعاتی از این سرمایه گران‌مایه است. چرا که تولید اطلاعات امنیتی صحیح ارزیابی شده برای جریان گردش اخبار و اطلاعات در سازمان اطلاعاتی به نحوی که هر واحد بتواند در راستای پیشبرد اهداف سازمان، ورودی لازم را دریافت و خروجی مطلوب را ارایه دهد. (زند، 1394: 100). تبلور خروجی کنترل اطلاعاتی گزارش و محصول اطلاعاتی است. محصول اطلاعاتی عبارت از خروجی یا بازده نهایی سیستم اطلاعاتی که طی فرآیند اطلاعاتی از مواد اولیه یا ورودی‌های سازمان، تولید و توسط واحد انتشار، منتشر می‌شود. (همان، 100). کنترل اطلاعاتی از آن جهت در پیشبرد اهداف اطلاعاتی مؤثر است که مورد عنایت تصمیم‌گیران امنیتی است، چون که قادرند به واسطه آن تهدیدگر را شناسایی و تهدید شونده را معلوم نموده و فرآیند و محیط آن را مشخص نمایند. ارزیابی کامل ماهیت تهدید و شکاف‌های امنیتی می‌تواند ضعف‌های احتمالی موجود در وضعیت فعلی امنیت را نشان داده و راهنمای راه‌حل مؤثر برای رسیدن به اهداف موردنظر را ارایه نماید. زیرا مسئولیت محافظت از سرمایه‌های زیربنایی حیاتی (مسئولیت صیانت از نظام و اسلام) را به عنوان هدف نهایی دنبال می‌شود. از این‌رو نقش پیشبرد اهداف خرد و تأمین اهداف کلان در کنترل اطلاعاتی مشخص می‌گردد.

3. فقه اسلامی

اصول فقه اسلامی

علم فقه به دنبال استنباط و فهم ماهیت اصول کاربردی قرآن و سنت است. شناخت این اصول به عالمان دینی و مردم امکان می‌دهد که رفتارهای اخلاقی را باز شناسند. این علم همچنین از منابع ثانویه‌ای چون استدلال قیاسی و اجماع عالمان دینی بهره می‌گیرد. اگر قیاس از به دست دادن یک حکم ناتوان باشد آنگاه نوبت به فهم و دریافت عالمان دینی (اجماع) می‌رسد. از نظر فقه اسلامی هر عملی در چارچوب یکی از مقولات پنج‌گانه اخلاقی (احکام خمسه) جای می‌گیرد که عبارت است از: مباح، حرام، مستحب، واجب و مکروه.
هدف عام قوانین اسلامی، کاستن یا دفع ضرر و جلب سود و منفعت می‌باشد. عالمان دینی به این نتیجه رسیده‌اند که متعلقات قوانین اسلامی پیرامون 3 سطح از نیازها و علایق شکل گرفته که می‌توان آنها را ضروریات، رفاهیات و ذوقیات نامید. ضروریات عبارت است از: نیازهای عمومی که زندگی انسان‌ها به آن وابسته است. اسلام به دنبال ترویج و حمایت از پنج ضرورت عمومی است که با عنوان ضروریات خمسه شناخته می‌شوند. این پنج نیاز ضروری؛ دین و مذهب، حق حیات، سرمایه، اندیشه و اصل و نسب می‌باشد. رفاهیات نیز چیزهایی است که مردم برای زندگی روزمره خود به آن‌ها نیاز دارند. ذوقیات رفتار و کردارهای اخلاقی برای زندگی روزمره را در برمی‌گیرند.
عالمان دینی با شناخت متعلقات اسلامی قوانین اسلامی، توانسته‌اند بیش از 70 اصل یا قاعده حقوقی را از قرآن و سنت استخراج کنند که به آن‌ها قواعد الفقه گفته می‌شود. در پرتو این قوانین، عالمان دینی می‌توانند نظریات خود را مستند و پشتیبانی کنند و به تصمیم‌ها و انتخاب‌های خود درباره 3 نوع نیاز بنیادینی که از آن سخن به میان آمد و بیش از همه، تأکید بر حفظ ضروریات پنج‌گانه است اصالت ببخشند. برخی از اصول مستنبطه عبارتند از:
* ضرر رساندن به دیگران به هر اندازه که باشد ممنوع است؛
* دفع ضرر نباید از طریق ضرر رساندن باشد؛
* از نظر اسلام نه باید ضرر زد و نه باید ضرر دید؛
* دفع ضرر مقدم است بر جلب منفعت؛
* منفعت عمومی مقدم است بر منفعت شخصی؛
* کار غیرقانونی، غیرقانونی است، خواه به وسیله خود شخص انجام گیرد، خواه از سوی عامل او؛
* عُرف، مبنای قضاوت است؛
* اصل اولیه در استفاده از اشیاء کسب اجازه از صاحبان آنهاست.
این اصول گاهی به تنهایی و گاه همراه با یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند و در مواردی هم نیازمند یک نگاه جامع و کل‌نگر است که با متنی از قرآن و سنت همراه باشد. همچنین بهره‌گیری از این اصول باید با توجه به هدف اصلی حفظ ضروریات پنج‌گانه باشد تا مانع از ایجاد تضاد یا تناقض بین اصول شود. (زحیلی، 1388: 345-246).

رویکرد قرآن مجید به کنترل اطلاعاتی و اهداف آن

عقل انسانی، به طور وضوح، ناامنی، هرج و مرج و فساد اجتماعی، شیوع فحشاء و ظلم و منکرات را تقبیح می‌کند و مبارزه با اختلال نظم، تبلیغات روانی و فعالیت دشمن، فساد و منکرات را لازم می‌داند؛ معلوم است که دفع و رفع این‌ها منوط بر ایجاد نظام کنترلی، برای برقراری نظم و تأمین امنیت افراد جامعه است. در این رابطه قرآن مجید می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعاً» ای کسانی که ایمان آورده‌اید (در برابر دشمن) آماده باشید (اسلحه خود را برگیرید) و گروه گروه (به جهاد) بیرون روید یا به طور جمعی روانه شوید. (سوره نساء، آیه71) در این آیه خداوند مسلمانان را برحذر (احتیاط و آمادگی) امر می‌کند که فریب تبلیغات منافقان و دشمنان را نخورند و آگاهانه مبارزه کنند و در هنگام حمله نیز حِذر باشند و از وضعیت دشمن به طور کامل آگاه شوند. تأکید روی بیدار بودن و آماده شدن برای مواجهه با دشمن است. آماده بودن مؤمن به این معنا است که از حال دشمن آگاه و تعداد نیرو، استعداد جنگی، قصد و نیبت او و اهدافی که در سر می‌پروراند را بفهمد و اگر دشمن متعدد باشد، روابط میان آنان را نیز به دست آورد. (نوع اتحاد و اهدافی که دنبال می‌کنند) تا ابزار و آمادگی لازم را برای مقابله با هجوم آنان تهیه و آماده سازد. با توجه به تأکید این آیه شریفه مشخص است یکی از ملزومات فعالیت‌های اطلاعاتی و امنیتی اقدام‌های پیش دستانه، تهاجمی و غیرمنفعلانه است. بدین معنا که نیروهای امنیتی باید پیش از اقدامات خرابکارانه دشمن اقدام‌های لازم را برای شناخت ترفندهای او و خنثی سازی آن‌ها انجام دهد. از این‌رو برای آمادگی ضمن گام برداشتن در بعد آموزش و تهیه ادوات جنگی مورد نیاز برای فهمیدن قصد و نیت دشمن الزام به کنترل و مراقبت‌های اطلاعاتی و امنیتی امری اجتناب‌ناپذیر است. همان‌طور که در صدر اسلام پیامبر بزرگوار اسلام برای اطلاع از وضعیت دشمن همواره جاسوسان و عیونی را در بین نیروهای دشمن داشتند تا گزارش‌های لازم را برای آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) تهیه و ارایه نمایند. به طور حتم رفتار این جاسوسان و عیون به گونه‌ای بوده که اولاً شناسایی نمی‌شدند و در ثانی با همگونی ظاهری با دشمن می‌بایست قادر باشند که اطلاعات حائز اهمیت دشمن را که قصد و نیت، اهداف و برنامه‌های پیش روی او را برای نیروهای خود مشخص و گویا می‌نمود تا بر مبنای آن اقدام‌های پدافندی و خنثی سازی صورت می‌پذیرفت. (اقتباس از حسینی، فاضل، 1393).
حال جای سئوال اینجاست که با توجه به رشد تکنولوژی و تغییر ماهیت و نوع تهدیدات، قرآن مجید برای عصر حاضر که عصر ارتباطات است چه رویکردی در این زمینه دارد؟ برای پاسخ به این سئوال به تعدادی از آیات مرتبط به شرح جدول زیر اشاره نموده و با توجه به آن پاسخ سئوال را بیان می‌کنیم.
ردیف سوره آیه ترجمه
1 سوره نساء
(آیه 102) وَ إِذَا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرَائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَةً وَاحِدَةً وَ لاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کَانَ بِکُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضَى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُهِیناً. و هر گاه در میان ایشان بودى و برایشان نماز برپا داشتى پس باید گروهى از آنان با تو (به نماز) ایستند و باید جنگ‏افزارهاى خود را برگیرند و چون به سجده رفتند [ و نماز را تمام كردند ] ، باید پشت سرِ شما قرار گیرند و گروه دیگرى كه نماز نكرده‏اند باید بیایند و با تو نماز گزارند و البته جانب احتیاط را فرو نگذارند و جنگ‏افزارهاى خود را برگیرند. [ زیرا ] كافران آرزو مى‏كنند كه شما از جنگ‏افزارها و ساز و برگِ خود غافل شوید تا ناگهان بر شما یورش بَرند . و اگر از باران در زحمتید یا بیمارید گناهى بر شما نیست كه جنگ افزارهاى خود را بر زمین نهید ولى مواظب خود باشید بى گمان خدا براى كافران عذاب خفّت‏آورى آماده كرده است .
2 سوره منافقون
(آیه 4) وَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسَامُهُمْ وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ‌. و چون آنان را ببینى هیكل‌هایشان تو را به تعجّب وامى‏دارد و چون سخن گویند به گفتارشان گوش فرا مى‏دهى گویى آنان شمعك‏هایى پشت بر دیوارند (كه پوك شده و درخور اعتماد نیستند) هر فریادى را به زیان خویش مى‏پندارند خودشان دشمنند از آنان بپرهیز خدا بكشدشان تا كجا (از حقیقت) انحراف یافته‏اند.
3 سوره انفال
(آیه 60) وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‌ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ. و هر چه در توان دارید از نیرو و اسب‌هاى آماده بسیج كنید تا با این تداركات دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنان دیگرى را جز ایشان كه شما نمى‏شناسیدشان و خدا آنان را مى‏شناسد بترسانید و هر چیزى در راه خدا خرج كنید پاداشش به خود شما بازگردانیده مى‏شود و بر شما ستم نخواهد رفت.
4 سوره آل‌عمران
(آیه 104) وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌. و باید از میان شما گروهى مردم را به نیكى دعوت كنند و به كار شایسته وادارند و از زشتى بازدارند و آنان همان رستگارانند.
5 سوره آل‌عمران
(آیه 110) کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکَانَ خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ‌. شما بهترین امتى هستید كه براى مردم پدیدار شده‏اید به كار پسندیده فرمان مى‏دهید و از كار ناپسند بازمى‏دارید و به خدا ایمان دارید و اگر اهل كتاب ایمان آورده بودند قطعاً برایشان بهتر بود برخى از آنان مؤمنند ولى بیشترشان نافرمانند.
6 سوره بقره
(آیه 193) وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِینَ‌.
با آنان بجنگید تا دیگر فتنه‏اى نباشد و دین، مخصوص خدا شود پس اگر دست برداشتند تجاوز جز بر ستمكاران روا نیست.

با دقت در آیات فوق مشخص می‌گردد، رویکرد قرآن مجید نسبت به تهدیدات، سخت‌افزارانه و نرم‌افزارانه، با تأکید بر جنبه نرم‌افزارانه آن بوده ماهیتی دوگانه دارد. در قرآن هر نوع تهدید و مقابله با آن در ارتباط با اصول اعتقادی معنا پیدا می‌کند (به طور مشخص ایمان). از این منظر، طیف جدیدی از تهدیدات و موضوع مقابله با آن موضوعیت می‌یابد و ملاک ارتباط و یا عدم ارتباط آن با الله و قرار داشتن ذیل نظریه توحید است. براین اساس، خداوند دستور می‌دهد که قبل از پدیدار شدن عینیات و موجود شدن پدیده تهدید، نظام کنترلی و نظارتی حکومت اسلامی برای آمادگی و غافلگیر نشدن، مقابله و بازداشتن دشمنان از اقدام خصمانه بایستی فعال گردد. در هر حال، همه مؤمنان بایست در مورد حفظ اسلام و حکومت اسلامی و اجتماع مسلمین این وظیفه خطیر را انجام دهند تا از طرف مخالفان داخلی و دشمنان خارجی خطری متوجه آنان نگردد. با این اوصاف مشخص است که دستور صریح خداوند برای آمادگی و خنثی نمودن فتنه و توطئه‌ی دشمنان نیاز به یک اقدام ویژه و خاصی دارد که مهمترین و بارزترین آن در حوزه ابزار و راه‌کارهای نرم، کنترل اطلاعاتی با استفاده از ابزارهای نوین در عصر حاضر با دستورالعمل و قاعده‌ای که خداوند مشخص نموده است؛ می‌باشد و هدف غایی و نهایی آن اجراء و پیاده‌سازی احکام شرع مقدس اسلام در جامعه است. (منبع: اقتباس از کتاب تهدید نرم رویکردی اسلام، اصغر افتخاری).

گفتمان و رویکرد حضرت امام خمینی (ره) در باب کنترل اطلاعاتی

نظر حضرت امام (رحمه الله) در خصوص وظایف و اختیارات تشکیلات اطلاعاتی و امنیتی که منبعث از نظر اسلام و قرآن است در آثار مکتوب و غیرمکتوب ایشان به صراحت دیده می‌شود. ایسان درباره ضرورت وجود کنترل اطلاعاتی و امنیتی می‌فرمایند:
اسلام ما را موظف می‌کند در این امر دخالت کنیم، کنار رفتن و کنج خانه نشستن و دعا کردن فایده‌ای ندارد. (صحیفه نور، (1382)، جلد19: 180).
جمهوری اسلامی از اول که پیروز شد آزادی را به طور مطلق به همه طوایف داد، نه تنها هیچ روزنامه‌ای تعطیل نشد بلکه هر گروهی و حزبی به کارهای خود مشغول بودند و بعضی از گروه‌ها که ناشناخته بودند، از طرف دولت به کار گمارده شدند. لیکن به تدریج فهمیده شد که این‌ها یا توطئه‌گرند یا جاسوسی می‌کنند. از طرف دیگر نمی‌شد که انقلاب را رها کنیم، نه اسلام اجازه می‌داد و نه عقل که یک دسته از عنوان دولت یا غیردولت برای سرنگونی جمهوری اسلامی سوء استفاده نموده و یا جاسوسی کنند و ما ساکت باشیم. با این مقدار فداکاری که شما و دوستان انجام داده‌اید، بازگشتن دست کسانی که قصد توطئه نسبت به اسلام و ملت را دارند خیانت است... منافقین و همه گنهکاران باید محاکمه شوند و به جزای اعمالشان برسند... کار شما کار ارزشمندی است. امیدوارم شما توفیق و اطلاعات بیشتری پیدا کنید. (2) (صحیفه نور، (1382)، جلد18: 276).
من اخطار می‌کنم به ملت ایران که هشیار باشید و نگذارید این شیاطین رخنه کنند، این‌هایی که به اسلام اعتقاد ندارند، این‌هایی که به ایمان اعتقاد ندارند، این‌هایی که به خدا اعتقاد ندارند بخواهند صفوف شما را درهم بشکنند و صفوف توحیدی شما، انسانی شما، اسلامی شما را در آن رخنه بکنند و نگذارند به مقاصد خودمان برسیم. مقصد این است که اسلام، احکام اسلام، احکام جهانگیر اسلام زنده بشود و پیاده بشود و همه در رفاه باشند و همه آزاد باشند، همه مستقل باشند. (صحیفه نور، جلد6: 135).
مطمئناً غفلت از تقویت بنیه دفاعی کشور، طمع تهاجم و تجاوز بیگانگان و نهایتاً تحمیل جنگ‌ها و توطئه‌ها را به دنبال می‌آورد... با کمال قدرت و صلابت از مرزها پاسداری و حراست نماید و در برابر خطرات احتمالی در آمادگی کامل باشید. (صحیفه نور، 1382، جلد21: 297).
قضیه اطلاعات از امور بسیار مهم و حساسی است که با همه چیز مردم سر و کار دارد. شما باید خداوند را حاضر و ناظر بدانید... شما باید خیلی مواظبت کنید. البته همه باید مواظبت کنند، ولی از آنجا که شما کار حساسی در دستتان است باید مواظبت بیشتری داشته باشید. باید به قلبتان برسانید که هر کاری انجام می‌دهید در محضر خدا هستید. (3)
با بررسی سیره نظری و عملی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، به نظر می‌رسد جهت‌گیری بیانات به گونه‌ای است که اولاً در باب انتخاب و به کارگیری مأمورین اطلاعاتی، افراد مؤمن و با ایمان مدنظر بوده و بر همین اساس مطرح می‌نمایند به دلیل حساسیت امور اطلاعاتی مأمورین اطلاعاتی بایستی ضمن مراقبت از خود، به جنبه اعتقادی مسئولیت خود نیز توجه داشته و با حضور قلب، خود را در محضر خدا بدانند و امور را از روی ایمان و اعتقاد به ذات پاک الهی دنبال نمایند. از طرفی برای امنیت نظام اسلامی و پیاده‌سازی احکام الهی هیچ‌گونه اغماض و سستی را نمی‌پذیرند و بیان می‌کنند باز گذاشتن دست کسانی که قصد توطئه نسبت به اسلام و ملت را دارند خیانت است. ... منافقین و همه گنهکاران باید محاکمه شوند و به جزای اعمالشان برسند. از این دو جمله برداشت می‌شود که برای حفظ آمادگی و شناسایی توطئه دشمنان و مقابله با آنان، بایستی ضمن مجهز بودن به ابزار ایمان، هر نوع امکان و ابزاری که برای این کار لازم است بایستی پای کار آمده و طبق ضوابط و رویه اسلام جهت شناسایی و خنثی سازی توطئه دشمن به کار گرفته شود، چرا که هدف نهایی حفظ اسلام و احکام الهی است. از این‌رو، برای انجام این کار مقدس کنترل اطلاعاتی معنا پیدا نموده و با توجه به زمان تهدید، شدت تهدید، ماهیت تهدید، محیط تهدید، سطح تهدید، بازیگران تهدید موضوعات دنبال و پیگیری می‌گردد.

وجوه کنترل اطلاعاتی در وصیت‌نامه سیاسی- الهی حضرت امام خمینی (رحمه الله)

وصیت‌نامه حضرت امام خمینی (رحمه الله) عصاره‌ی همه وصایایی است که آن امام بزرگوار در طول حیات پربرکت خویش با الهام از جهان‌بینی توحیدی برای امت اسلامی بیان فرموده‌اند. این وصیت‌نامه در واقع شیوه‌نامه حفظ و پاسداری از موجود مقدسی به نام جمهوری اسلامی ایران بر محور ولایت فقیه و همچنین اصول و ارزش‌های دین مبین اسلام است. رساله‌ای است برای زندگی در ایام انتظار، که به ما می‌آموزد که چگونه باید آرمان‌ها و اهداف جمهوری اسلامی ایران و ارزش‌های دینی را حفظ کرد و در میدانِ عمل فقط برای رضای خدا مجاهده کرد.
در زمینه‌ی وجوه کنترل اطلاعاتی مطرح شده در وصیت‌نامه سیاسی- الهی حضرت امام خمینی (رحمه الله) بدون تردید به دلیل ماهیت و رویکرد وصیت‌نامه- وجوه کنترل اطلاعاتی- امنیتی آن به روشنی مشخص نشده است؛ از این‌رو بایستی با توجه به مؤلفه‌های امنیتی، به شناسایی و استخراج وجوه کنترل اطلاعاتی آن پرداخت. بنابراین، برای بررسی بهتر وجوه کنترل اطلاعاتی و اهداف آن «وصیت‌نامه سیاسی- الهی امام خمینی (رحمه الله)»، مؤلفه‌های موردنظر به شرح زیر مورد بررسی قرار می‌گیرد:

الف) مرجع امنیت

از نظر حضرت امام خمینی (رحمه الله) مرجع امنیت «دین مبین اسلام» است و حفظ آن در رأس تمام واجبات می‌باشد. آنجا که می‌فرمایند:
«... اینکه که به توفیق و تأیید خداوند، جمهوری اسلامی با دست توانای ملت متعهد پایه‌ریزی شده و آنچه در این حکومت اسلامی مطرح است و احکام مترقی آن است، بر ملت عظیم الشأن ایران است که در تحقق محتوای آن به جمیع ابعاد و حفظ و حراست آن بکوشند که حفظ اسلام در رأس تمام واجبات است، که انبیای عظام از آدم- علیه السلام- تا خاتم النبیین- صلی الله علیه و آله و سلم- در راه آن کوشش و فداکاری جانفرسا نموده‌اند و هیچ مانعی آنان را از این فریضه بزرگ باز نداشته؛ و همچنین پس از آنان اصحاب متعهد و ائمه اسلام- علیهم صلوات الله- با کوشش‌های توان‌فرسا تا حد نثار خون خود در حفظ آن کوشیده‌اند و امروز بر ملت ایران، خصوصاً و بر جمیع مسلمانان، عموماً واجب است. این امانت الهی را که در ایران به طور رسمی اعلام شده و در مدتی کوتاه نتایج عظیمی به بار آورده، با تمام توان حفظ نموده و در راه ایجاد مقتضیات بقای آن و رفع موانع و مشکلات آن کوشش نمایند».

ب) سطوح امنیت

از محتوای این وصیت نامه ارزشمند و بخش‌های مختلف آن مشخص است که مخاطبین موردنظر حضرت امام (رحمه الله) فقط ملت ایران نیستند، بلکه سایر ملت‌ها به ویژه ملل اسلامی و مظلومان جهان را نیز در برمی‌گیرد، لذا می‌توان چنین استنباط کرد که سطح امنیت مورد تأکید آن حضرت، علاوه بر سطح ملی، فراملی یعنی منطقه‌ای و جهانی نیز می‌باشد. آنجا که می‌فرمایند:
«... و آنچه لازم است تذکر دهم آن است که وصیت سیاسی- الهی اینجانب اختصاص به ملت عظیم‌الشأن ایران ندارد، بلکه توصیه به جمیع ملل اسلامی و مظلومان جهان از هر ملت و مذهب می‌باشد».
علاوه بر آن نیز بر لزوم تشکیل قدرت (امنیت برتر) جهانی، امنیت دنیوی و اخروی، امنیت داخلی، امنیت سیاسی و خارجی، امنیت نظامی، امنیت اقتصادی، توصیه به مشارکت مردمی برای ایجاد امنیت، توصیه به حفظ وحدت به عنوان عامل امنیت‌ساز در جامعه، نکوهش ظلم و فساد به عنوان عامل سلب امنیت در جامعه، تأکید بر خدمت به مردم به عنوان عامل ایجاد امنیت در جامعه، تأکید می‌نمایند.

ج) توجه به اصل پیشگیری در برقراری امنیت

اصل پیشگیری از جمله اصولی است که در امور اطلاعاتی- امنیتی اهمیت و جایگاه خاصی دارد. به طوری که به عنوان یکی از مأموریت‌ها و اولویت‌های قطعی سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی همواره مورد تأکید بوده است. حضرت امام خمینی (رحمه الله) نیز در وصیت‌نامه خود به نوعی در بخش‌های مختلف با بکارگیری اصطلاحات و مفاهیمی مانند: «از قدم اول جلوگیری نمایید، با احساس اولین قدم نفوذی به مقابله برخیزید، سرچشمه را به آسانی می‌توان گرفت و...» بر رعایت این اصل تأکید ویژه داشته‌اند. آنجا که می‌فرمایند:
«.... توصیه اینجانب آن است که نسل حاضر و آینده غفلت نکنند... و به مجرد آنکه فرد یا افرادی را دیدند که با گفتار و رفتار خود درصدد است بذر نفاق بین آنان افکند او را ارشاد و نصیحت نمایند؛ و اگر تأثیر نکرد و از او روگردان شوند و او را به انزوا کشانند و نگذارند توطئه ریشه‌دواند که سرچشمه را به آسانی می‌توان گرفت». (امام خمینی، 1383: 87-1).

گفتمان و رویکرد امام خامنه‌ای (مدظله) در باب کنترل اطلاعاتی

نظر رهبر معظم انقلاب اسلامی در باب کنترل و مراقبت اطلاعاتی و هوشیاری در قبال دشمن که منبعث از نظر اسلام و قرآن است در مناسبت‌ها و دیدار با اقشار مختلف مردم، دستگاه‌ها و نهادهای حکومتی و بالاخص سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی، درخصوص اهمیت و ضرورت موضوع و تکلیف احاد جامعه و وظایف خاص سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی پیرامون ضرورت کنترل و مراقبت اطلاعاتی توصیه‌ها، تذکر، فرامین و سیاست‌های خود را بارها و بارها تأکید و ابلاغ نموده‌اند؛ که در زیر به چند نمونه آن اشاره می‌گردد.
بایستی یک کنترل کننده‌ای وجود داشته باشد. اگر ظلم در دنیا هست، ناشی از بدمستی غرائز و نفسانیات یک یا چند نفر یا یک مجموعه است؛ اگر فحشاء در دنیا هست، همین‌جور؛ اگر اهانت به انسان و پامال کردن کرامت انسان در دنیا وجود دارد، همین جور؛ اگر فقر در دنیا هست، بخش عظیمی از جامعه‌ی بشری دچار محرومیت از نعم الهی بر روی زمینند، به خاطر همین است. نفسانیات مجموعه‌ی ستمگر، ظلم را به وجود می‌آورد... و یا در جایی دیگر می‌فرمایند؛ همه‌ی انواع آزادی در جامعه‌ی اسلامی باید به وسیله‌ی قدرت حاکم اسلامی، در جامعه کنترل و هدایت و نظارت بشود. (بیانات در دیدار شرکت کنندگان در هفدهمین اجلاس نماز در تاریخ: 1378/8/29).
مراقبت جدی از حصار امنیتی دفاعی نیروهای مسلح؛ شما در محاسبات خودتان، مثل محاسبات سیاسی نمی‌توانید عمل کنید. محاسب سیاسی، مثلاً می‌گوید امکان حمله‌ی دشمن کم است؛ بیست درصد است، سی درصد است؛ شما باید بگویید امکان حمله‌ی دشمن صددرصد است. آمادگی را با این مبنا در همه‌ی بخش‌ها بایستی برای خودتان فراهم کنید. بایستی دائماً به هوش بود. (بیانات در جمع کارکنان ارتش در تاریخ 89/1/22).
فساد اخلاقی، انحطاط اخلاقی، متأسفانه به عنوان یک ابزار در خدمت هدف‌های سیاسی استکبار است؛ کما اینکه در بسیاری از مرکز عالم، برای ضایع کردن و نابود کردن یک ملت و البته در کنارش پول در آوردن- مواد مخدر را هم به عنوان یک ابزار در خدمت اغراض سیاسی قرار می‌دهند. ملت ما، جوان‌های ما، مسئولین ما خیلی باید مراقب این چیزها باشند. (بیانات در تاریخ 89/8/26).
... یکی هم مسئله‌ی دین و بینات اسلامی و انقلاب اسلامی است. از توحید و نبوت و امامت و ولایت و از این‌ها بگیرید تا احکام و حجاب و حدود شرعیه و بقیه‌ی چیزها؛ دائم دارد شبهه پراکنی می‌شود. باید حواسمان باشد که این‌ها روش دشمن است. (بیانات در تاریخ 1389/6/25).
... کشور ما اهل معنویت است اما معنویت ما همراه و هم روال است با احساس مسئولیت. این معنویت به هیچ وجه نباید ما را از مسئولیت عظیم انقلابی خودمان جدا کند، بلکه کمک به حرکت انقلابی است. (بیانات در تاریخ 90/3/10).
... کار دشمن است (جنگ نرم)، این را باید فهمید. نباید با دشمن هم‌صدا شد، نباید جدول دشمن را پر کرد، پازل دشمن را تکمیل کرد، صدای دشمن را در داخل بازتاب داد؛ این‌ها را باید مراقبت کرد. (بیانات در تاریخ 1389/6/25).
یک جاهائی مراقبت‌هایی که باید انجام بدهیم، انجام ندادیم؛ یک جاهایی دل‌بستگی‌های خودمان را زیر پا نگذاشتیم؛ این‌ها منجر شده به اشکالاتی... غفلت از روحیه‌ی جهادی و ایثار، غفلت از تهاجم فرهنگی دشمن، غفلت از در کمین بودن دشمن، غفلت از نفوذ دشمن در فضای رسانه‌ای کشور، بی مبالاتی نسبت به حفظ بیت المال؛ این‌ها گناهان ماست، این‌ها نقاط ضعف ماست. (بیانات در تاریخ 1390/5/16).
نسبت به مسائلی که موجب فساد اشخاص و سازمان‌ها است، به هیچ‌وجه اغماض نشود، مراقب باشید که تندروی و تجاوز از حد نشود. (بیانات در تاریخ 1384/4/19).

سیره پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه معصومین (علیهم السلام) در کنترل اطلاعاتی

در بررسی تاریخ اسلام و سیره پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه معصومین (علیهم السلام) به واژه‌هایی برمی‌خوریم که به روشنی حکایت از توجه خاص آنان به رعایت مسایل و نکات حفاظتی و اطلاعاتی دارد. واژه‌هایی مانند عین (چشم)، عیون، مطلع، رقیب، مراقب، طلایه و... حضرت علی (علیه السلام) برای جلوگیری از هرگونه ظلم و ستم، کم‌کاری و نیز قرار داشتن جریان امور در مجرای صحیح خویش ساز و کارهایی را در امر کنترل و نظارت به کار بسته‌اند تا ضمن جلوگیری از هرگونه اشکال در مجاری امور، سرمشقی برای آیندگان باشد. آن حضرت در نامه 53 نهج البلاغه خطاب به مالک اشتر می‌فرمایند: رفتار کارگزاران را بررسی کن، و جاسوسانی راستگو، و وفاپیشه بر آنان بگمار، که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانت‌داری و مهربانی با رعیّت خواهد بود. از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن، اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و گزارش جاسوسان تو آن خیانت را تأیید کرد، به همین مقدار گواهی قناعت کرده و او را با تازیانه کیفر کن و آنچه از اموال که در اختیار دارد از او باز پس گیر، سپس او را خوار دار، و خیانتکار بشمار، و طوق بدنامی به گردنش بیفکن. (نهج البلاغه، نامه53). در سیره آن حضرت، دستیابی به اطلاعات دشمن و جمع‌آوری اخبار پیرامون آنان به ویژه در زمان جنگ از روش‌های آن حضرت بوده و همواره این مسئله را به کارگزاران خود تأکید و بر نحوه فعالیت آنان نظارت می‌نمودند. از نامه‌های حضرت در نهج البلاغه برمی‌آید که وظیفه کارگزاران حکومتی این است که از اخبار تمامی حرکت‌های سیاسی، نظامی، اجتماعی افراد در حیطه مسئولیت خویش باخبر باشند. کسب خبر بدین منظور بوده که:
بر نحوه اجرای امور کارگزاران کنترل و نظارت صورت پذیرد.
کسب خبر برای حفظ بیت المال مسلمین از چپاول و غارت
کسب خبر برای حفظ آمادگی رزمی و خنثی نمودن توطئه‌های دشمنان اسلام در واقع کسب آگاهی و اطلاع برای حرکت پیش‌دستانه و غافلگیر نشدن در قبال توطئه‌های دشمنان بوده است. (نهج البلاغه، نامه53).
در دوره پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) برخی از مسلمانان برای کافران مشرک جاسوسی می‌کردند و اطلاعات و گزارش‌هایی را درباره اوضاع مسلمانان به گوش دشمنان می‌رساندند «لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ مَا زَادُوکُمْ إِلاَّ خَبَالاً وَ لَأَوْضَعُوا خِلاَلَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ» اگر با شما بیرون آمده بودند جز فساد برای شما نمی‌افزودند و به سرعت خود را میان شما می‌انداختند و در حق شما فتنه‌جویی می‌کردند و در میان شما جاسوسانی دارند که به نفع آنان اقدام می‌کنند و خدا به حال ستمکاران داناست. (توبه،47) در این رابطه حدیثی به روایت سلمه بن اکوع، نقل شده است که جاسوسی از مشرکان نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد، چندی نزد حضرت و صحابه بود و ناگهان گریخت؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود او را بیابند و به قتل رسانند. پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در سیره نظامی خویش تمام اصول و تاکتیک‌های نظامی را به کار می‌گرفت تا بتواند با کمترین تلفات، بیشترین پیروزی را کسب نماید. به عنوان مثال: وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تصمیم به فتح مکه گرفت، بدون اینکه قصد خود را بیان کند، دستور بسیج عمومی صادر نمودند، گروهی گمان کردند، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قصد حمله به ثقیف را دارد و گروهی دیگر تصور می‌کردند، اراده شام کرده است و... حتی نزدیکان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مقصد مطلع نبودند. مسلمانان هنگام هجوم دشمن نیز با اعزام دیده‌بان‌ها و جاسوس اطلاعات لازم را در مورد تعداد دشمن، کیفیت و کمیت تجهیزات آنان و دیگر مسائل را کسب کرده و با توجه به مجموعه آن اطلاعات طرح عملیات و دفع هجوم را ترسیم و اجرا می‌کردند.

ضوابط و منشور اخلاقی اسلام در کنترل اطلاعاتی

اصول امنیتی مکتب اسلام حکایت از آن دارد که مقوله اخلاق نقش برجسته‌ای در شناخت و شناسایی مصادیق تهدید دارد. به همین خاطر است که تلاش برای بنا و تقویت امنیت اخلاقی از ضرورت‌های نرم‌افزارانه امنیت‌سازی در اسلام به شمار می‌آید.
... هُدَّی لِّلنِّاسِ وَ بَیَناتِ مَن الهُدَی وَ الفُرقَانِ (بقره، 85)... چنان که در این آیه شریف به تصریح آمده، می‌توان در تمامی حوزه‌های اساسی حیات انسان، به این کتاب شریف مراجعه و با دریافت اصول مبنایی ارائه شده از سوی خداوند متعال نسبت به طراحی نظریه‌ها مورد نیاز اقدام کرد. موضوع کنترل اطلاعاتی، ضوابط اخلاقی و اصول حاکم بر آن، از این حکم مستثنی نیست. در اسلام سه اصل حفظ جان، مال، و عرض مردم از جمله اصول اساسی اسلام می‌باشد. عرض به معنای آبرو، اعتبار، حرمت، شرافت و وجاهت انسان بوده (بهشتی، 1372: 713) و حفظ آن از آموزه‌های مؤکد دین اسلام است. مهم‌ترین عنصر در مسئله رعایت حریم خصوصی و اصلی‌ترین مؤلفه مسئله، آبروی اشخاص است. در آموزه‌های قرآنی و سیره نبوی (صلی الله علیه و آله و سلم) چنان بر مسئله آبرو و حیثیت افراد تأکید شده، که حتی خود فرد هم حق ندارد آبروی خود را ببرد. انسان‌ها باید آبروی خود را حرمت دارند و در حفظ آن کوشش نمایند. قرآن کریم براساس ماهیت انسان، اهداف و ارزش‌هایی را برای او ترسیم می‌کند و تأکید محوری آن بر حفظ کرامت و شخصیت والای انسان است. در مکتب حیات‌بخش اسلام به منظور جلوگیری از طغیان، فساد، ظلم، هرج و مرج در جامعه، دست‌یازی دشمنان اسلام به منافع ملت، سازوکار مهمی برای کنترل و نظارت پیش‌بینی شده است که همان فریضه عظیم امر به معروف و نهی از منکر است که همچون سایر فرایض دینی از قبیل نماز و روزه، عمل به آن بر هر فرد مسلمانی واجب شمرده است که در حالت عام آن ضمن واجب بودن برای کلیه آحاد ملت، حکومت اسلامی که وظیفه تأمین امنیت را عهده‌دار است، تجلی خاص آن در سازمان‌های کنترلی و نظارتی نمود پیدا کرده و این سازمان‌ها موظف هستند این اصل واجب را برابر با مأموریت سازمانی که برگرفته از اصول و جهان‌بینی اسلامی است، به نحوی که در اسلام مقرر است دنبال نمایند. از طرفی به لحاظ جهان‌بینی و احکام دینی، کلیه ضوابط و شیوه‌های انجام اقدام‌های کنترلی منبعث از ضوابط شرعی و اسلامی است و در موارد خاص که اقدام ویژه‌ای برای انجام اقدام کنترلی ضرورت پیدا نماید احکام ثانویه اسلام تجلی پیدا نموده و طبق شرایط و ضوابط خاص با مجوز و نظارت حاکم شرع، اقدام‌های مرتبط با کنترل اطلاعاتی می‌بایست صورت پذیرد و تخطی از آن ضمن اینکه مستوجب مسئولیت شرعی در درگاه الهی بوده، مأمورین و ضابطین اطلاعاتی پاسخگوی حاکم شرع که به لحاظ قانونی و شرعی مکلف به نظارت بر عملکرد صیانت شرعی دستگاه‌های اطلاعاتی است؛ هستند. از این‌رو همه کارهای اطلاعاتی و حفاظت اطلاعاتی (امنیتی) بایستی بر مبنای تکلیف دینی و شرعی انجام شود که با این حساب همه اقدام‌ها از حجت شرعی و قانونی برخوردار خواهند بود. بنابراین منشور اخلاقی اسلام برای انجام این تکلیف مهم به شرح زیر است.
* نظارت بر اوضاع جامعه، تبیین اعمال خیر و سپس امر به معروف و نهی از منکر؛
* شیوه‌های عملی (انجام کارهای خوب و درست و تشویق مردم از طریق ابزار رسانه به آن)؛
* احترام به کرامت و شخصیت افراد در کلیه زمینه‌ها؛
* ارشاد تدریجی با به کارگیری شیوه‌های علمی؛
* نرم‌خویی و محبت با رعایت انصاف و عدالت؛
* تشویق مردم به ارزش‌ها و نظام اعتقادات، اخلاقیات و رفتارهای منبعث از وحی الهی و برجسته‌سازی آن؛
* ایجاد فضای امر و نهی و به کارگیری مردم در نظام کنترلی با تربیت امنیتی آنان؛
* برخورد عملی با مرتکبان منکر و دشمنان اسلام؛
از طرفی زمانی که پای جان و منافع ملی مسلمین در میان باشد، لزوم هوشیاری و دقت نیروهای اطلاعاتی و همچنین لزوم سرعت عمل آنان در مقابله با حوادث پیش‌بینی نشده ضرورت کسب خبر و اطلاع از وضعیت دشمن را یک امر ضروری و واجب در اسلام کرده و جزو مسلمات دینی است و کارگزاران اسلامی از طریق ساز و کاری که اسلام بیان کرده بایستی موضوع را دنبال و با متعرضین به منافع مسلمین به شدت برخورد نمایند و مصداق این آیه شریفه «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‌ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ» (انفال، 60). هرچه در توان دارید از نیرو و اسب‌های آماده بسیج کنید تا با این تدارکات دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنان دیگری را جز ایشان که شما نمی‌شناسیدشان و خدا آنان را می‌شناسد بترسانید و هر چیزی در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما باز گردانیده می‌شود و بر شما ستم نخواهد رفت. بنابراین، نتیجه گرفته می‌شود برای اشراف اطلاعاتی جهت مقابله با دشمنان، ضمن انجام اقدام‌های عام و فراگیر، اقدام‌های خاصی را نیز می‌طلبد که می‌توان کنترل اطلاعاتی را جزو آن محسوب کرد و بایستی برای شناسایی و مقابله و خنثی کردن فعالیت‌های دشمنان اسلام، توسط مؤمنین دوستدار نظام اسلامی این مهم صورت پذیرد. کم و کیف کنترلِ اطلاعاتی، میزان و نحوه تجسس در مورد حریم خصوصی افراد جزو قاعده اضطرار در اسلام محسوب می‌شود که با رعایت ضوابط و قوانین شرعیِ اسلام اقدام‌های کنترلی توسط معتمدین مؤمن صورت می‌پذیرد. از این‌رو در این جا نیز یک حد و حدودی برای تجسس و کنترل اطلاعاتی در مورد افراد جامعه حاکم است که این هم جزو ضوابط اخلاقی اسلام بوده و حکم این‌ها حکم مولوی و رعایت آن واجب و تکلیف شرعی است. حال این سئوال مطرح است که با توجه به ضوابط و محدودیت‌های اسلام در حفظ حریم خصوصی افراد جامعه و همچنین برقراری امنیت در حکومت اسلامی که برگرفته از اندیشه الهی و متأثر از کارکرد مؤلفه دین مبین اسلام است و اوج بالندگی آن نیز در گرو نقش آفرینی دین اسلام در تمام شئون زندگی مردم، چگونه می‌توان متضمن تأمین سعادت، سلامت روحی و اخلاقی مردم، برقراری امنیت، عدالت اجتماعی، قانون گرائی، اعتماد ملی، آزادی، توسعه و بهبود موقعیت کشور باشد؟ تشخیص اضطرار با کیست؟
نکته این مسئله این است که در نظام اسلامی سامانه‌های اطلاعاتی مسئولیت صیانت از امنیت نظام اسلامی را عهده‌دار بوده و کارکنان اطلاعاتی از بین مؤمن‌ترین مورد وثوق‌ترین افراد جامعه گزینش و انتخاب می‌شوند و ایمان و عمل صالح جزو بارزترین صفات آنان است. این موضوع باعث حفظ و توسعه تولی (ایمان به خداوند) و تبری (از ظلم و ظالمین) است. از این‌رو، این افراد به لحاظ صفات خاصی که دارند حدود الهی را رعایت می‌کنند و به دلیل معتمد و عادل بودن، ایمان و وفاداری به نظام اسلامی بایستی به تشخیص‌شان اعتماد و احترام قائل شد و جایی که در فرآیند امور کنترلی اعلام کردند، برای تأمین و تضمین امنیت نظام اسلامی اضطراراً بایستی وارد حریم خصوصی افراد شوند با ذکر ادلّه و مستندات خود برای حاکم شرع، با نظارت و هدایت و امور را دنبال و پی‌گیری می‌نمایند. پس اخذ مجوز حاکم شرع و ذکر ادلّه و مستندات، مومن و معتمد بودن کارکنان اطلاعاتی دو اصل بدون اغماض مسئله است. (منبع: مصاحبه، شریعتی، 1394/6/2).

اخلاق حرفه‌ای مأمورین در کنترل اطلاعاتی

کار حفاظت اطلاعاتی تجسس، کسب اخبار سرّی، کشف مجهولات، دشمن‌یابی و مانند آن است و ابزار و شیوه‌های آن نیز بیشتر اوقات اموری است که به کارگیری‌ آن‌ها در شرایط عادی برای هر کسی جایز نیست. وقتی نیروها در عمل با آن ابزار و شیوه‌ها کار کنند، به تدریج در روح آن‌ها اثر می‌گذارد. از این‌رو اگر واجد صلاحیت‌های لازم اخلاقی نباشند و با روش‌های ویژه اخلاقی و عملی یا عوارض ناشی از کار حفاظت اطلاعاتی مبارزه نکنند، به تدریج آن‌ها را از معنویت جدا می‌سازد و به هلاکت و دوزخ هدایت می‌کنند. (الهامی‌نیا و دیگران، 1386: 21).
اخلاق عبارت از: مجموعه ملکات انسانی، صفات و خصایص روحی؛ اخلاق در این معنا یکی از ثمرات تربیت، بلکه مهمترین ثمره آن است. (سادات، 1368: 22). مهم‌ترین ویژگی و خصوصیات اخلاقی مأمورین اطلاعاتی عبارت از: مهربانی، عطوفت، سعه صدر، خویشتن‌داری، گذشت و فداکاری، صداقت و راستگویی، احترام به بزرگان، امانتداری، پاکدامنی و... که برای همگان نیز زیبنده است. اما اخلاق حرفه‌ای؛ منبعث و در ارتباط با شغل و حرفه معین است؛ به این معنا که انجام مسئولیت‌ها و اجرای مأموریت‌ها ایجاب کننده برخورداری از اخلاق ویژه‌ای است که آن را اخلاق حرفه‌ای می‌نامند. کارشناسان و خبرگان فقه اسلامی چهار کار ویژه اساسی و بنیادین که مبنای اخلاقی مبتنی بر حرفه‌ای‌گری نیروهای اطلاعاتی است برای سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی در نظام اسلامی در نظر می‌گیرند که عبارت از:
* مداخله اقتدارآمیز در تأمین امنیت نظام؛
* عدالت نمادین، به این معنا که سازمان‌های اطلاعاتی- امنیتی مظهر تضمین تحقق عدالت در فرآیند تأمین امنیت در نظام هستند؛
* درک عمیق از کرامت و شخصیت والای انسانی؛
* عدم خودسرانه عمل کردن در امور کنترلی و حفظ‌شان شهروندان؛
رهبر معظم انقلاب (مدظله) در موقعیت‌های گوناگون شاخص‌های شفاف و روشن برای نیروهای حفاظتی و امنیتی در قالب مطلوب‌های اسلام و قرآن، بیان فرموده‌اند، ایشان در جمع دانش آموختگان علوم انتظامی در مهرماه 1383 پیرامون ویژگی‌های ضروری برای مأمورین حفاظتی و پلیس فرموده‌اند؛ اقتدار با اخلاق، مشت قدرتمند در کنار دل رحیم و مهربان، اعمال قدرت در مقابل قانون شکن و نرمش و مهربانی و رفتار نیک در مقابل مردمی که محتاج امنیت‌اند و از قانون شکنی رنج می‌برند. از این‌رو با توجه به بیانات رهبر معظم انقلاب (مدظله) می‌توان نتیجه گرفت که، مأمورین اطلاعاتی کسانی‌اند که در اخلاق و رفتار التزام عملی به آموزه‌های وحیانی و ولایی دارند، تکلیف‌گرا بوده به نحوی که ولی امّر، ایشان را به خوبی می‌ستاید.
تکلیف‌گرایی موجب می‌شود تا برای رسیدن به نتیجه به صورت «هدف، وسیله را توجیه می‌کند» اقدام نشود. برای انجام تکلیف نمی‌توان برخلاف جهت و مسیر حرکت اخلاقی و دینی قدم برداشت. بی‌توجهی به این اصل موجب افت شدید اخلاق در فعالیت‌ها را فراهم می‌کند. همچنین توجه به این اصل، فرد را به آرامش روانی از اقدامات گذشته (عدم حزن) و عدم نگرانی از آینده (عدم خوف) می‌رساند و علاوه بر آن نیز موجب می‌شود که به وحدت در جامعه اسلامی به مثابه یک ارزش تردیدناپذیر توجه شود که با وحدت قدرت تولید می‌شود و با تجمیع قطره‌ها در قالب وحدت، سیل بنیان‌کن، برای نفی ظالمان و رسیدن به پیشرفت اجتماعی ایجاد می‌شود. (صحیفه نور، 1382، جلد8: 118).

اصول لازم الرعایه شرعی در کنترل و مراقبت اطلاعاتی

1. اصول لازم الرعایه شرعی در منابع اسلامی

در سیره و عمل پیشوایان دینی ما که مدتی زمامدار جامعه اسلامی بوده‌اند شیوه‌های خاصی را در انجام وظایف متصدیان و مسئولین مورد تأکید قرار داده‌اند که با مراجعه به قرآن مجید، سنت و منابع دینی می‌توان به گزارهایی دست یافت که حاوی یک سری دستورالعمل‌ها و توصیه‌هایی دینی است که اجرای در حکومت دینی واجب شرعی و عدم رعایت هلاکت خواهد شد از جمله: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لاَ تَجَسَّسُوا وَ لاَ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ‌» ای کسانی که ایمان آورده‌اید از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید که پاره‌ای از گمان‌ها گناه است و جاسوسی نکنید و بعضی از شما غیبت بعضی نکند آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‌اش را بخورد از آن کراهت دارید پس از خدا بترسید که خدا توبه‌پذیر مهربان است. (حجرات، 12). و یا در نامه 53 نهج البلاغه حضرت علی (علیه السلام) به مالک اشتر بایدها و نبایدها و عدم کنجکاوی در عیوب مردم، تعیین وظیفه دینی حاکمان و پایبندی عملی به آن، را مشخص و بیان می‌فرمایند.

2. اصول لازم الرعایه شرعی از دیدگاه معمار کبیر انقلاب (رحمه الله)

معمار کبیر انقلاب (رحمه الله) در پیام هشت ماده‌ای خود در سال 1361 خطاب به مسئولین و ارگان‌های اجرایی نظام درخصوص لزوم اسلامی نمودن تمام اقدام‌ها و لزوم جانشین نمودن احکام الله در نظام جمهوری اسلامی ایران می‌فرمایند؛ قابل قبول نیست که به اسم انقلاب و انقلابی بودن، خدای ناخواسته به کسی ظلم شود و کارهای خلاف مقررات الهی و اخلاق کریم اسلامی انجام شود. ایشان در ماده ششم پیام هشت ماده‌ای می‌فرمایند: هیچ کس به خانه یا مغازه و یا محل کار شخصی، کسی بدون اذن صاحب آن‌ها وارد شود یا کسی را جلب کند، یا به نام کشف جرم یا ارتکاب گناه تعقیب و مراقبت نماید، یا نسبت به فردی اهانت نموده و اعمال غیرانسانی اسلامی مرتکب شود. یا به تلفن یا نوار ضبط صوت دیگری به نام کشف جرم یا کشف مرکز گناه گوش کند، و یا برای گناه و جرم هرچند گناه بزرگ باشد، شنود بگذارد و یا به دنبال اسرار مردم باشد، و تجسس از گناه غیر نماید، یا اسراری که از غیر به او رسیده ولو برای یک نفر فاش کند. تمام این‌ها جرم و گناه است و بعضی از آن‌ها چون اشاعه فحشاء و گناه هست از کبائر بسیار بزرگ است و مرتکبین هر یک از امور فوق مجرم و مستحق تعزیر شرعی هستند و بعضی از آنها موجب حد شرعی می‌باشد. (4) ایشان نیز در جمع کارکنان کمیته انقلاب اسلامی سابق می‌فرمایند: کراراً گفتم و باز تکرار می‌کنم، کسی حق ندارد به منزل مردم حمله کند و وارد منزل آنان شود. علاقه‌مندان به نهضت باید از این‌گونه اعمال اجتناب کنند. من توصیه می‌کنم حتی نسبت به کسانی که به من اهانت نموده‌اند نباید تعرض شود. (صحیفه نور، 1382، جلد 19: 179).

3. اصول لازم الرعایه شرعی از دیدگاه رهبر معظم انقلاب

رهبر معظم انقلاب (مدظله) همیشه در باب اصول لازم الرعایه شرعی و قانونی برای سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی (حفاظتی) در مناسبت‌ها و جایگاه‌های مختلف فرامین، تدابیر، سیاست‌ها، احکام و رهنمودهایی را مطرح و اجرای فرامین و دستورات را در چارچوب نظام و لایی واجب دانسته و آن را به عنوان مسئولیتی شرعی می‌دانند، که در زیر به مواردی از آن‌ها که خطاب به کارکنان حفاظت اطلاعات نیروهای مسلح است اشاره می‌شود.
الف) موازین (شرعی و قانونی) را در کلیه اقدامات اطلاعاتی رعایت کنید. (بیانات در تاریخ 1384/9/8).
ب) آن کسی که مجرم نیست و خائن نیست احساس امنیت کند و بداند که شما (حفاظت‌ها) هیچ‌گونه تعرضی به کسی که جرمی ندارد و خیانتی نکرده نمی‌کنید. (بیانات در تاریخ 1388/9/8).
ج) با توهم شرعی کاری انجام ندهید. (بیانات در تاریخ 1383/5/23).
د) ملاک قانون، شرع است، آنچه خلاف شرع است اعتبار ندارد. (بیانات در تاریخ 1368/6/20).
ه) نباید از حد الهی تعدی کرد، حد یعنی چه؟ حد یعنی همان حد و مرزی که کشیده شد هاست اگر از این حد، یک سر مو تخطی گردید، تجاوز از حدود الهی است. (بیانات در تاریخ 1369/8/13).
و) موازین شرعی قانونی را در کلیه اقدامات اطلاعاتی رعایت کنید. (بیانات در تاریخ 1390/4/4).
ایشان در جایی دیگر در باب مراقبت می‌فرمایند: هر کسی خود را تحت مراقبت دائم داشته باشد. تقوای کامل این است که انسان به طور دائم خود را تحت مراقبت داشته باشد؛ مثل کسی که در یک محوطه پوشیده از خارهای دامن‌گیر دارد حرکت می‌کند... یعنی زیر پایش را نگاه کند. اگر غفلت کنید، خار دامن شما را می‌گیرد، لباس شما را پاره می‌کند، پای شما را مجروح خواهد کرد... یک تقوای جمعی هم داریم. تقوای جمعی این است که جمع‌ها مراقب خودشان باشند. جمع به حیث جمع، مراقب خودشان باشند. بی‌مراقبتی جمع‌ها نسبت به مجموعه خودشان، موجب می‌شود که حتی آدم‌هایی هم که در بین آن جمع‌ها تقوای فردی دارند با حرکت عمومی آن جمع‌ها بغلتند و به جایی بروند که نمی‌خواهند. (5)

4. اصول لازم الرعایه شرعی در قوانین کشور

الف) در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

با توجه به محتوای اسلامی انقلاب، براساس تلقی مکتبی، صالحان عهده‌دار حکومت و اداره مملکت می‌گردند و قانون‌گذاری که مبین ضابطه‌های مدیریت اجتماعی است، بر مدار قرآن و سنت جریان می‌یابد. بنابراین، رعایت حق و حقوق ملت و شهروندان به صراحت و دقت اشاره و مورد تأکید قرار گرفته است و همه اجزای حکومت، ملت ملزم به اجرای این قانون هستند. در اصل دوم قانون اساسی که نظام اعتقادی جمهوری اسلامی را بیان می‌کند، در بند 6 این اصل در خصوص ارزش و کرامت انسان تأکید نموده که کرامت و ارزش والای انسان و آزادی توأم با مسئولیت او در برابر خداوند جزو اصول مورد تأکید نظام است. از طرفی در فصل سوم قانون اساسی درباره حقوق ملت چنین آمده است:
اصل 22: حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است، مگر در مواردی که قانون تجویز کند.
اصل 23: تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ کس را نمی‌توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.
اصل 24: نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد. تفصیل آن را قانون معین می‌کند.
اصل 25: بازرسی و نرساندن نامه‌ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آن‌ها، استراق سمع و هرگونه تجسس ممنوع است مگر به حکم قا نون.
اصل 32: هیچ کس را نمی‌توان دستگیر کرد مگر به حکم و ترتیبی که قانون معین می‌کند. در صورت بازداشت، موضوع اتهام باید با ذکر دلایل بلافاصله کتباً به متهم ابلاغ و تفهیم شود و حداکثر ظرف مدت بیست و چهار ساعت پرونده مقدماتی به مراجع صالحه قضایی ارسال و مقدمات محاکمه، در اسرع وقت فراهم گردد. مختلف از این اصل طبق قانون مجازات می‌شود.
اصل 37: اصل، برائت است و هیچ کس از نظر قا نون مجرم شناخته نمی‌شود، مگر این که جرم او در دادگاه صالح ثابت گردد.
اصل 38: هرگونه شکنجه برای گرفتن اقرار و یا کسب اطلاع ممنوع است، اجبار شخص به شهادت، اقرار یا سوگند مجاز نیست و چنین شهادت و اقرار و سوگندی، فاقد ارزش و اعتبار است. متخلف از این اصل طبق قانون مجازات می‌شود.
اصل 39: هتک حرمت و حیثیت کسی که به حکم قانون دستگیر، بازداشت، زندانی یا تبعید شده به هر صورت که باشد ممنوع و موجب مجازات است.
بنابراین، از مفاد قانون اساسی کشور که منبعث بر جهان بینی الهی است، مشخص است که نهادها و سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی کشور، مجاز نیستند که بدون رعایت ضوابط و مقررات شرعی و قانونی و آنچه که در قانون پیش‌بینی شده است دست به اقدام‌های کنترلی و مراقبتی بزنند.

ب) در ماده 150 قانون آئین دادرسی کیفری

کنترل ارتباطات مخابراتی افراد ممنوع است، مگر در مواردی که به امنیت داخلی و خارجی کشور مربوط باشد و یا برای کشف جرائم موضوع بندهای الف، ب، پ، ت ماده 302 این قانون لازم تشخیص داده شود. در این صورت با موافقت رئیس کل دادگستری استان و با تعیین مدت و دفعات کنترل اقدام می‌شود. کنترل مکالمات تلفنی اشخاص و مقامات موضوع ماده 307 این قا نون منوط به تأیید رئیس قوه قضاییه است و این اختیار قابل تفویض به سایرین نمی‌باشد. (قانون آئین دادرسی کیفری، مصوب 1394/3/24).

تجزیه و تحلیل

با بررسی مجموع آیات الهی و احادیث ائمه معصومین (علیهم السلام)، محتوای قانون اساسی کشور و دیگر قوانین مربوط، دیدگاه‌های معمار کبیر انقلاب اسلامی (رحمه الله) و رهبر معظم انقلاب (مدظله)؛ رویکرد همه این‌ها در مقوله کنترل اطلاعاتی در نظام اسلامی که بر پایه ولایت فقیه استوار است الگوی ویژه‌ای وجود دارد که بر همه شئون رفتار، عملکرد و کلیه فرآیندهای سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی، روح اسلام، قوانین و ضوابط شرعی حاکم است و نادیده گرفتن ضوابط شرعی موجب خسران عقاب الهی خواهد شد. از ترکیب حفظ آبروی مردم، حریم خصوصی، حفظ اسلام و اجراء و پیاده‌سازی احکام الهی در جامعه، امنیت داخلی و خارجی نظام اسلامی تحلیل تازه‌ای از امنیت که سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی متولی تأمین آن هستند حاصل می‌شود. از ترکیب فضاهای سه‌گانه فردی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی در نظام اسلامی به ساختار تازه‌ای از مرزهای کنترل اطلاعاتی می‌رسیم که در شناخت و شناسایی تهدیدات و انواع آن، تحلیل تهدیدات و مدیریت آن راه‌گشا بوده و حد و حدود تجسس و کنترل اطلاعاتی در مورد افراد جامعه و استفاده از ابزار کنترل اطلاعاتی توسط سازمان‌های اطلاعاتی را مشخص می‌نماید. موضوعات مترتب با قلمرو فردی از آن‌ها با عنوان حریم خصوصی یاد می‌شود و صرفاً جنبه خود شخص مطرح است اثر وضعیت رفتار و کردار فرد به حریم خصوصی دیگری تجاوز نمی‌کند و نقش محوری علاقه‌ها و سلیقه‌های فرد در شکل‌گیری تهدید دلالت دارد. بنابراین، این حالت تابع دو قاعده کلی است. قاعده اول؛ حرمت گناه، تجسس و غیبت است و قاعده دوم نداشتن ولایت است. از این رو سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی مجاز به ورود به این نوع مقولات نیستند. چرا که هرگونه تعرض، ورود و انجام اقدام‌های کنترل اطلاعاتی مردود و از نظر اسلام تعرض به قلمرو حریم خصوصی بوده و مستوجب برخورد و قهر الهی خواهد بود و در قوانین جمهوری اسلامی ایران و فرامین ولی فقیه مرتکبین مجرم بوده و مستحق تعزیر شرعی هستند. پس در این سطح سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی مجاز به ورود نیستند. حال اگر خودبنیادی حوزه فردی سبب بروز آسیب و تهدید شود که نه تنها خود فرد آسیب ببیند بلکه رفتار او باعث ایجاد هرج و مرج و انحراف در جامعه شود و حالت‌های او به شبکه روابط اجتماعی جامعه آسیب بزند، اینجا چون امنیت اجتماعی به خطر می‌افتد، به حکم عقل و سایر منابع فقه شیعه سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی شرعاً مکلف به ورود بوده و می‌بایست برای حفظ اسلام و جامعه با انجام اقدام‌های پیشگیرانه و شناساگرانه از طریق اقدام‌های کنترل و مراقبتی مانع از پیدایش چنین معضلاتی شوند. چرا که شاخص بارز فضای اجتماعی ارتباط بینافردی است؛ بدین معنا که در آن موضوع یک بازیگر صرفاً با مبادی و مبانی شخصی (غریزه، عقل، قلب) مرتبط نیست و با منافع و امنیت دیگران ارتباط و تسرّی پیدا می‌کند و کنش فردی (اعم از زبانی یا عملی) از قلمرو فرد خارج شده و به عنوان گفتار و یا کردار جمع تلقی می‌شود. در واقع وجود شبکه روابط متقابل است که می‌تواند اقدام یک فرد را به کل تسرّی دهد.
و اما در بعد اجتماعی چون پدیده‌ها بر بنیاد وجود نوعی ضوابط عمومی قرار دارد؛ بدین معنا که در این بعد قوانین و ضوابطی جاری است که در نزد عموم مردم جامعه اسلامی مشترک و پذیرفته شده است. ضرورت کنترل و مراقبت از صحت عملکرد افراد، مطابق قوانین و ضوابط که از بنیان دین برآمده است وجود دارد. از طرفی به دلیل پیچیدگی پدیده‌های اجتماعی زوایای آن به گونه‌ای است که بایستی برای مدیریت مؤثر پدیده‌ها عقل جمعی را برای شناخت ابعاد و ویژگی‌های پدیده در اختیار گرفت تا مطابق شرع مقدس اسلام اجتماع را از گزند حوادث و توطئه‌های دشمنان دور داشت و به همین خاط راست که مشاهده می‌شود در صدر اسلام پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و اولین اختر آسمان امامت و ولایت برای اطمینان از صحت عملکرد مسئولین و حفظ نظام اسلامی از نفوذ، براندازی، جاسوسی و اقدام‌های خرابکارانه دشمنان و توطئه‌های آنان جاسوسانی به کار می‌گماشتند تا اوضاع و احوال را در ابعاد گوناگون به آن‌ها گزارش نمایند و در این رابطه هیچگونه اغماض و سستی را در جهت امنیت‌سازی و پیاده‌سازی احکام الهی را نمی‌پذیرفتند. از این‌رو، از این سیره و رفتار معصومین (علیهم السلام) این نتیجه حاصل می‌شود؛ حاکم اسلامی مکلف است از طریق نهادهای حاکمیتی مانع از انجام موضوعات نهی شده از سوی شارع شود و بایستی در این راه ابزار و امکانات مورد نیاز را متناسب با جنس و ماهیت تهدید بکار گیرد. حال اگر این موضوع (امنیت سازی) به نحوی نقض و یا نادیده انگاشته شود اعتبار و کارآمدی نظام اسلامی از بین می‌رود و در نتیجه، اسلام و رسالتی که انبیاء عهده‌دار آن بوده‌اند به خطر می‌افتد و به نَصّ صریح قرآن مجید سرپیچی از فرمان الهی قلمداد خواهد شد. بنابراین ماهیت منافع جمعی جامعه اسلامی از حیث ارزشی جزو سرمایه‌های کنترلی بوده و سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی ملزم به کنترل و مراقبت از این سرمایه حیاتی و ارزشمند می‌باشند. رویکرد اقدام‌های کنترلی در بعد سیاسی که بخشی از ابعاد اجتماعی را نیز شامل می‌شود، شاخص تشخیص آن قرار گرفتن پدیده در شبکه روابط قدرت سیاسی است و مواردی که به صورت ایجابی (موافقین)، سلبی (مخالفین) یا انتقادی با قدرت نظام سیاسی اسلام ارتباط برقرار می‌کند را دربرمی‌گیرد. این حوزه به صورت انحصاری تحت تأثیر قدرت نظام سیاسی اسلام است. بنابراین، هر حوزه‌ای که اسلامیت و جمهوریت نظام اسلامی را به صورت سلبی و یا انتقادی برخورد نماید و منابع ملموس و عینی نظام، چون جمعیت کشور، قلمرو سرزمینی، منابع و ثروت‌های ملی، نیروهای نظامی و انتظامی و... را در برگیرد در حوزه کنترل و مراقبتی بایستی لحاظ شود و به همین خاطر است که خداوند می‌فرماید: «هرچه در توان دارید از نیرو و اسب‌های آماده بسیج کنید تا با این تدارکات دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنان دیگری را جز ایشان که شما نمی‌شناسیدشان و خدا آنان را می‌شناسد بترسانید و هر چیزی در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده می‌شود و بر شما ستم نخواهد رفت. (انفال، 60)». از این‌رو، این نتیجه حاصل می‌شود که برای حفظ اسلام و نظام سیاسی آن، بایستی اقدام‌های کنترل و مراقبتی در این حوزه سیاسی لحاظ شود تا اسلام و کیان اسلام به خطر نیافتد.
و اما رویکرد اقدام‌های کنترلی در بعد امنیتی به دلیل پرداختن به موضوع تهدیدات و فرصت‌ها، آشکارترین سطح ارتباط با موضوع اقدام‌های کنترلی اطلاعاتی دارد. آنچه که این بعد را از ابعاد پیشین جدا می‌کند، نوع ارتباط پدیده امنیتی و قدرت سیاسی اسلام است که به دلیل داشتن شاخص‌های نزاع برانگیز و خشونت‌بار، از آن نوع به عنوان پدیده امنیتی تعبیر می‌شود. بدین معنا که در برگیرنده عینیت تهدیدهاست و از این حیث، تهدیدات نمود سخت افزارانه دارند. بنابراین، الگوی اسلام در موضوع تهدیدشناسی و مقابله با آن، شناخت و برآورد تهدید است، که این نیز جزو کارویژه خاص سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی است. در این مرحله برای مدیریت تهدید سازمان‌های اطلاعاتی الزاماً بایستی ریشه‌های تهدید را در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و فضای پیشاتکوین شناسایی نمایند و همچنین پیامدها و آثار احتمالی تهدید را در افق‌های کوتاه، میان مدت و بلندمدت را شناسایی نموده و علاوه بر آن نیز به ماهیت تهدید و نوع ارتباط آن با پدیده‌های محیطی و پیرامونی بپردازند. از این‌رو است که اسلام وفقه آن ما را ملزم و مجاب می‌نماید که به عنوان یک واجب دینی و شرعی برای تأمین امنیت نظام اسلامی کنترل و مراقبت اطلاعاتی داشته باشیم، پس بیش از پیش ضرورت اصل کنترل و مراقبت اطلاعاتی مشخص می‌شود. در اینجا حفظ حریم الهی برای استحکام بخشی به نظام اسلامی، بالندگی و اقتدار اسلام، استقرار نظم و امنیت و تأمین آسایشی عمومی، فردی و پاسداری از دستاوردهای انقلاب اسلامی در چهارچوب شرع مقدس و قانون اساسی در قلمرو کشور معنا پیدا می‌کند و افراد و حریم خصوصی آنان در ذیل این دستاوردها تجلی می‌یابد که در این صورت کنترل و مراقبت اطلاعاتی، برای تأمین این هدف مقدس، واجب واجبات است. پس استراق سمع و شنود، تفتیش و تجسسّ، افشاگری توطئه و دسیسه دشمنان با ضوابطی که اسلام معلوم کرده است جزو اهم واجبات محسوب می‌شود و به همین خاطر است که معمار کبیر انقلاب اسلامی فرموده‌اند: «باز گذاشتن دست کسانی که قصد توطئه نسبت به اسلام و ملت را دارند خیانت است... منافقین و همه گنه‌کاران باید محاکمه شوند و به جزای اعمالشان برسند. (صحیفه نور، (1382)، جلد18: 276)». نکته حائز اهمیت این است که هرچند در حوزه امنیتی تهدیدات نمود عینی و سخت‌افزارانه دارند، اما این ویژگی نبایستی مانع از اولویت یافتن ملاحظات نرم افزارانه تهدید شود. در فقه اسلام نمود سخت‌افزارانه تهدید دو حوزه مهم را در خود جای داده است. نخست ریشه‌های تهدید و دوم نتایج و پیامدهای تهدید. این امر موجب می‌شود تا شناخت تهدید امری ساده و بسیط نباشد، بلکه نیازمند دانش و توانمندی است، که یک وجه این دانش تسلط به پدیده تهدید است و برای این تسلط بایستی روی پدیده‌ها کنترل و مراقبت اطلاعاتی صورت پذیرد، کنترل و مراقبت در حالت عام بایستی روی سرمایه‌های شناسایی شده نظام که دشمن برای سرقت و با از بین بردن آن، روی آن تمرکز دارد می‌باشد و در مرحله بعد که دشمن و یا جاسوس او شناسایی شد به طور ویژه و خاص اقدام‌های کنترل و مراقبتی روی او برای پیشگیری و خنثی‌سازی فعالیت‌هایش ضورت می‌پذیرد.
در بعد توانمندی یک وجه آن ابزار و امکانات فنی در بکارگیری برای کنترل و مراقبت اطلاعاتی در جهت تأمین و پیشبرد اهداف اطلاعاتی است و وجه دیگر آن وجود افراد مؤمن و متعهد، بصیر، دوستدار اسلام و ولایت، اسلام‌شناس (برای اطمینان از صحت عملکرد سازمان‌های اطلاعاتی از ضوابط و قوانین اسلام) در سازمان اطلاعاتی و امنیتی است تا با این قابلیت امکان نفوذ به ورای پدیده تهدید، برای شناسایی و مقابله با آن و نهایتاً تأمین آرمان و اهداف نظام اسلامی را فراهم نماید؛ می‌باشد.
با عنایت به شرح فوق، می‌توان الگوی کنترل اطلاعاتی در سازمان‌های اطلاعاتی نظام اسلامی ایران را به نمودار زیر نشان داد. نمودار الگوی کنترل اطلاعاتی در اسلام

نتیجه‌گیری

مهم‌ترین دستاورد و حاصل نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران اجراء و پیاده‌سازی احکام الهی در جامعه و انطباق مجموعه ضوابط و مقررات در دستگاه‌های مختلف از جمله سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی با موازین شرع مقدس اسلام است که این موضوع در فقه اسلامی و همچنین با صراحت و تأکید در اصل چهارم قانون اساسی پیش‌بینی شده است. سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی که مأموریت صیانت از نظام اسلامی را به عهده دارند، برای حفاظت از سرمایه‌های نظام و مقابله و خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان و حفظ آمادگی در مواجه با دشمن و ایجاد بازدارندگی می‌بایست روی گلوگاه‌های حیاتی و حساس کشور که در آن موقعیت‌ها افراد مشغول فعالیت هستند اقدام‌های کنترل و مراقبتی اعمال نماید تا رسالت و هدف غایی نظام که رشد و کمال انسان است تحقق یابد. از طرفی برای انجام اقدام‌های کنترلی طبق ضوابط لازم الرعایه شرعی ورود به حریم خصوصی افراد ممنوع بوده و رعایت حقوق افراد جامعه مسلمین و کتمان اسرار و حفظ اعراض آنان از ضروریات می‌باشد. بنابراین تعارضی که در اینجا به نظر می‌رسد این است که چگونه می‌توان امنیت اسلام و آحاد جامعه مسلمین را تأمین کرد بدون اینکه وارد حریم خصوصی افرادی شد که احیاناً عده‌ای علیه مسلمین جاسوسی و توطئه ‌چینی می‌کنند و به دنبال ضرر و زیان و نابودی آنان هستند. پاسخ این سئوال این است که برابر با آموزه‌های قرآنی، سیره نبوی (صلی الله علیه و آله و سلم) و معصومین (علیهم السلام)، و آنچه که در فقه اسلامی مطرح گردیده است و همچنین نظریات معمار کبیر انقلاب (رحمه الله) و دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله)، قانون اساسی کشور؛ حریم خصوصی افراد تا جایی مطرح هست که با شبکه روابط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی ارتباط نداشته باشد و با منافع و امنیت دیگران ارتباط و تسرّی پیدا نکند. بنابراین، تا زمانی که این سطح ارتباطی برقرار نگردد، به عنوان حریم خصوصی مطرح است و ورود به آن منع شرعی و قانونی دارد و فراتر از این سطح به حکم عقل و سایر اصول فقه اسلامی، قرآن مجید و فرامین رهبر انقلاب (مدظله)، حفظ اسلام و تأمین امنیت، جزو واجب واجبات و در تقدم اول قرار دارد. بنابراین، ماهیت منافع جمعی جامعه اسلامی از حیث ارزشی جزو سرمایه‌های کنترلی بوده و سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی ملزم به کنترل و مراقبت از این سرمایه حیاتی و ارزشمند هستند و حریم افراد در ذیل این موضوع تعریف شده و قرار می‌گیرد و اقدام‌های کنترلی در مورد افراد با رعایت کامل ضوابط قانونی و شرعی دنبال و پی‌گیری می‌شود که در این مرحله ضروری است به منظور اطمینان از صحت عملکرد سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی و رعایت همه جوانب شرعی و قانونی، اسلام‌شناس پرهیزگار و متعهد (فقهای عادل) تحت عنوان صیانت شرعی در کلیه سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی وجود داشته و روی اقدام‌های تخصصی کنترل و مراقبتی نظارت شرعی صورت پذیرد. از این‌رو با عنایت به موارد مطرح شده، می‌توان فرآیند این اقدام را در الگوی مفهومی زیر نشان داد. برای خلق یک مدل مؤثر کارآمد کنترل و مراقبت مبتنی بر چارچوب قوانین و ضوابط شرعی و همچنین پیشبرد و تأمین اهداف اطلاعاتی، از منظر فقه اسلامی ضرورت دارد در جایی که شبکه روابط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی با یکدیگر ارتباط دارند و منافع نظام سیاسی اسلام و امنیت افراد جامعه مطرح می‌گردد، سازمان‌های اطلاعاتی با حکم عقل و اصول فقه اسلامی می‌بایست وارد حوزه کنترل و مراقبتی شده و با محور غالب توجیه و ارشاد، رعایت انصاف و عدالت اقدام‌های کنترلی را دنبال و پی‌گیری نمایند و در جایی که اسلام بواسطه جاسوسی، براندازی و توطئه‌چینی دشمنان در خطر است و حرکت ‌های ضداسلامی صورت می‌پذیرد، قاعده اضطرار حاکم است و این سازمان‌ها می‌بایست بدون اغماض وارد حریم‌هایی که در حالت عادی ممنوعیت شرعی و قانونی دارد، با کنترل و نظارت حاکم شرع شده و نسبت به تأمین اهداف اطلاعاتی و برقراری امنیت اقدام نمایند. بنابراین، به منظور دستیابی به این هدف والا پیشنهاد می‌شود.
1. در کلیه سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی، اسلام شناس پرهیزگار و متعهد (فقهای عادل) تحت عنوان صیانت شرعی مستقر و بر تمام فعالیت‌های تخصصی اطلاعاتی، نظارت نموده و اصلاح امور، مطابق با شرع اسلام صورت پذیرد.
2. انتخاب و گزینش کارکنان اطلاعاتی از بین مؤمن‌ترین و ولایی‌ترین افراد بوده و به طور پیوسته تحت آموزش‌های شرعی برای تسلط آنان به ضوابط دینی قرار گرفته تا بدین طریق کلیه امور مطابق شرع مقدس اسلام اصلاح شده و قوانین و ضوابط شرعی در این سازمان‌ها نهادینه گردد.
3. به منظور کاهش خطاء و ریسک‌پذیری در رعایت قوانین و ضوابط شرعی، تصمیم‌گیری در بکارگیری ابزار خاص کنترل اطلاعاتی (مانند تعمیر تلفن، تجهیز، دستگیری و...) در اختیار مقامات رده یک و دو سازمان‌ها قرار گرفته و موضوع لزوم بکارگیری ابزار به صورت سلسله مراتبی به این دسته از مقامات ارایه گردد و از هرگونه تصمیم‌گیری به صورت فردی انتخاب گردد.

پی‌نوشت‌ها:

1- اقتباس از اصل 25 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
2- سخنرانی در جمع گروهی از اعضای اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در تاریخ 1361/6/1.
3- سخنرانی در جمع وزیر، معاونان، مدیران و سرپرستان کل وزارت اطلاعات سراسر کشور در اولین سال تشکیل وزارت اطلاعات.
4- ماده ششم پیام هشت ماده‌ای حضرت امام خمینی (رحمه الله) در سال 1361.
5- بیانات در جمع نمایندگان مجلس شورای اسلامی در تاریخ 1390/3/8.

منابع تحقیق :
* قرآن مجید (1389)، ترجمه مهدی محمودیان، چاپ چهارم، تهران، انتشارات اسوه.
* نهج البلاغه (1387)، ترجمه سیدجعفر شهیدی، چاپ بیست و هشتم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
* امام خمینی (رحمه الله)، (1383)، وصیت‌نامه سیاسی الهی حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه، تهران، انتشارات اسوه.
* امام خمینی (رحمه الله)، (1382)، صحیفه نور، جلد 8، چاپ سوم، تهران، دفتر حفظ و نشر آثار امام (رحمه الله).
* امام خامنه‌ای (مدظله)، مجموعه بیانات قابل دسترسی در: www.khamenei.ir
* الهامی‌نیا و دیگران (1386)، اخلاق اطلاعاتی، قم، انتشارات زمزم هدایت.
* افتخاری، اصغر (1391)، تهدید نرم: رویکردی اسلامی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
* بهشتی، محمد (1372)، فرهنگ صبا، تهران، انتشارات صبا.
* حسن بیگی، ابراهیم (1390)، مدیریت راهبردی، تهران، انتشارات سمت.
* حسینی فاضل، سید مرتضی و دیگران (1393)، امنیت در قرآن و سنت، تهران، پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (علیه السلام).
* خاکی، غلامرضا (1383)، روش تحقیق در مدیریت، تهران، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی.
* علاقه‌بند، علی (1382)، مقدمات مدیریت آموزشی، تهران، انتشارات بعثت.
* عباسی، عزت اله (1394)، اطلاعات، شرع و قانون از منظر ولایت، فصل‌نامه جامعه اطلاعاتی، سال ششم، شماره دوم، شماره مسلسل 22، تهران.
* کافمن، ر، هرمن، جری (1374)، برنامه استراتژیک در نظام آموزشی، مترجم فریده مشایخ و عباس بازرگان، تهران، انتشارات مدرسه.
* زند، ابراهیم (1394)، اطلاعات، شرع و قانون از منظر ولایت، فصل‌نامه جامعه اطلاعاتی، سال ششم، شماره دوم، شماره مسلسل 22، تهران.
* زحیلی، وهبه (1932)، نظریه ضرورت در فقه اسلامی، مترجم، صابری، حسن (1388)، دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان رضوی- قم؛ قم، مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
* سادات، محمدعلی (1368)، اخلاق اسلامی تهران، انتشارات سمت.
* قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران،مصوب 1358، اصلاحات و تغییرات و تتمیم قانون اساسی مصوب 1368.
* قانون آئین دادرسی کیفری (1394)، تهران، پژوهشگاه قوه قضائیه، انتشارات مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
* مختاری، محمدحسین (1390)، اصول فقه یا مبانی حقوق اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
* مصاحبه‌ها.
* احمر لویی، محمد، کارشناس عالی، دارای سابقه 18 ساله علمی و پژوهشی، 1394/6/16.
* احدی، محمد، کارشناس عالی و عضو هیأت علمی دانشکده فارابی، 1394/6/14.
* جاجی‌زده، احسان، کارشناس عالی، دارای سابقه 27 ساله علمی فعالیت در امور اطلاعاتی، 1394/6/14.
* عباس، حسن، کارشناس عالی، دارای سابقه 32 ساله عملی فعالیت در امور اطلاعاتی، 1394/6/3.
* رفعتی، حمیدرضا، کارشناس عالی، دارای سابقه 28 ساله علمی فعالیت در امور اطلاعاتی، 1394/5/13.
* سخایی، محمدعلی، کارشناس عالی، دارای سابقه 26 ساله عملی در امور اطلاعاتی، 1394/6/5.
* شریعتی، محمد، کارشناس مسائل فقهی، 1394/6/2.
* ولی، حسن، کارشناس عالی علوم دفاعی و دارای سابقه 28 ساله عملی فعالیت در امور اطلاعاتی، 1394/6/4.

منبع مقاله :
فاضل، طه؛ (1395)، مجموعه مقالات اولین همایش ملی فقه اطلاعاتی جلد اول (فعالیت‌های اطلاعاتی از منظر فقه)، تهران: نشر دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی، چاپ اول.